Η Σφίγγα και το Αίνιγμα του Οιδίποδα

Αρχαϊκό Άγαλμα Σφίγγας Από Πεντελικό Μάρμαρο (Περ. 570 Π.χ.), Εύρημα Από Τα Σπάτα Αττικής

Αρχαϊκή Σφίγγα από πεντελικό μάρμαρο, περ. 570 π.Χ. Βρέθηκε στα Σπάτα Αττικής και αποτελούσε επίστεψη επιτύμβιας στήλης. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 28.

Στις πολυδαίδαλες αφηγήσεις της ελληνικής μυθολογίας, λίγες μορφές εξάπτουν τη φαντασία και προκαλούν τον νου όσο η Σφίγγα. Αυτό το αινιγματικό πλάσμα, συχνά απεικονιζόμενο με σώμα λιονταριού, φτερά μεγάλου πουλιού και κεφάλι γυναίκας, στέκει ως σύμβολο μυστηρίου, κινδύνου και σοφίας που αποκτάται μέσα από δοκιμασίες. Η Σφίγγα δεν είναι απλώς ένα τέρας των μύθων, αλλά μια σύνθετη οντότητα, συνυφασμένη με τη μοίρα της πόλης των Θηβών και την τραγική ιστορία του Οιδίποδα. Η καταγωγή της παρουσιάζεται με διάφορες εκδοχές στους αρχαίους συγγραφείς, με τον Ησίοδο να την αναφέρει ως κόρη του Όρθρου (ενός τερατώδους σκύλου) και της Χίμαιρας (ενός άλλου υβριδικού πλάσματος), ενισχύοντας την τερατώδη φύση της (Liddell, Scott). Σύμφωνα με τον μύθο, η Σφίγγα εγκαταστάθηκε σε ένα βουνό έξω από τη Θήβα, ως θεϊκή τιμωρία για κάποιο παλαιό ανοσιούργημα που είχε συντελεστεί στην πόλη. Εκεί, έθετε ένα περίφημο αίνιγμα σε κάθε περαστικό, και όσοι αδυνατούσαν να το λύσουν, έβρισκαν φρικτό θάνατο στα νύχια της. Η παρουσία της έσπερνε τον τρόμο και την απελπισία, μέχρι την έλευση του Οιδίποδα, του μοιραίου ήρωα που θα κατάφερνε να αποκρυπτογραφήσει το γρίφο της, αλλάζοντας για πάντα την πορεία της δικής του ζωής και της πόλης. Η ιστορία της Σφίγγας και του Οιδίποδα αποτελεί έναν από τους πιο διαχρονικούς μύθους κατωφλίου, όπου ο ήρωας καλείται να περάσει ένα όριο προς το άγνωστο (Renger).

Η Καταγωγή και η Φύση της Σφίγγας

Η μορφή της Σφίγγας, όπως τη γνωρίζουμε από την ελληνική θρησκεία και μυθολογία, αποτελεί ένα συναρπαστικό αμάλγαμα διαφορετικών πολιτισμικών επιρροών, αν και έχει τα δικά της, μοναδικά χαρακτηριστικά. Ενώ η εικόνα ενός πλάσματος με σώμα λιονταριού και ανθρώπινο κεφάλι απαντάται ήδη στην αρχαία Αίγυπτο (όπου συνήθως ήταν ανδρική μορφή και φύλακας ιερών τόπων), η ελληνική Σφίγγα διαφοροποιείται σημαντικά. Είναι θηλυκή, συχνά φτερωτή, και συνδέεται άρρηκτα με την έννοια του αινίγματος και της μοιραίας πρόκλησης. Η γενεαλογία της, όπως προαναφέρθηκε, την τοποθετεί στον κύκλο των τεράτων που γεννήθηκαν από αρχέγονες θεότητες ή άλλα μυθικά πλάσματα, υπογραμμίζοντας τον απόκοσμο και επικίνδυνο χαρακτήρα της. Κάποιες πηγές την αναφέρουν ως κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας, γονέων πολλών τεράτων της ελληνικής μυθολογίας, ενισχύοντας την εικόνα της ως δύναμης εχθρικής προς την τάξη και τον ανθρώπινο πολιτισμό. Η περιγραφή της ως όντος με “λιγνή μέση σαν σφήκα” σε αρχαία κείμενα προσδίδει μια επιπλέον, ιδιαίτερη λεπτομέρεια στην απεικόνισή της (Liddell, Scott). Η εμφάνισή της έξω από τη Θήβα δεν ήταν τυχαία, αλλά συνδέθηκε συχνά με τη θεϊκή οργή, πιθανώς της Ήρας ή του Άρη, που θέλησαν να τιμωρήσουν την πόλη για αμαρτίες του βασιλικού οίκου των Λαβδακιδών. Έτσι, η Σφίγγα μετατρέπεται από απλό τέρας σε όργανο θεϊκής δικαιοσύνης, αν και ανελέητης.

Το Τρομερό Αίνιγμα και ο Τρόμος στη Θήβα

Η δράση της Σφίγγας επικεντρωνόταν στην υποβολή ενός και μόνο αινίγματος στους ταξιδιώτες που πλησίαζαν τη Θήβα. Καθισμένη σε ένα ύψωμα (συχνά αναφέρεται το όρος Φίκιο ή Σφίγγιο), εμπόδιζε την πρόσβαση στην πόλη. Το αίνιγμα, όπως παραδίδεται από τις περισσότερες πηγές, ήταν: “Τί ἐστιν ὅ μίαν ἔχον φωνὴν τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται;” (Ποιο ον έχει μία φωνή και γίνεται τετράποδο, δίποδο και τρίποδο;). Η αδυναμία απάντησης σήμαινε βέβαιο θάνατο, καθώς η Σφίγγα κατασπάραζε τα θύματά της. Η Θήβα βυθίστηκε στην απόγνωση. Ο αριθμός των θυμάτων αυξανόταν, και ο τρόμος παρέλυε την πόλη. Ο βασιλιάς Κρέοντας, που είχε αναλάβει την εξουσία μετά τον θάνατο του Λαΐου (τον οποίο, εν αγνοία του, είχε σκοτώσει ο ίδιος ο Οιδίποδας), βρέθηκε σε αδιέξοδο. Σε μια πράξη απελπισίας, υποσχέθηκε το χέρι της αδελφής του, Ιοκάστης (χήρας του Λαΐου), και τον θρόνο της Θήβας σε όποιον κατάφερνε να λύσει το αίνιγμα και να απαλλάξει την πόλη από τη μάστιγα της Σφίγγας. Πολλοί γενναίοι, αλλά και απερίσκεπτοι, δοκίμασαν την τύχη τους, μόνο για να προστεθούν στον μακάβριο κατάλογο των θυμάτων του τέρατος. Η ατμόσφαιρα ήταν βαριά, και το μέλλον της Θήβας διαγραφόταν ζοφερό, μέχρι την εμφάνιση ενός ξένου ταξιδιώτη, του Οιδίποδα.

Αττική Μαρμάρινη Σφίγγα Καθισμένη Πάνω Σε Κυρτό Κυμάτιο (Κιονόκρανο), Περ. 580-575 Π.χ.

Μαρμάρινη Σφίγγα πάνω σε αττικό κιονόκρανο με κυρτό κυμάτιο (cavetto). Αρχαϊκό έργο, περ. 580–575 π.Χ. Πιθανώς επίστεψη επιτύμβιου μνημείου.

Ο Οιδίποδας Αντιμέτωπος με τη Μοίρα και τη Σφίγγα

Ο Οιδίποδας, φτάνοντας στη Θήβα, ήταν ήδη σημαδεμένος από τη μοίρα, αν και ο ίδιος δεν το γνώριζε πλήρως. Έχοντας εγκαταλείψει την Κόρινθο για να αποφύγει έναν τρομερό χρησμό που έλεγε ότι θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του, βρέθηκε άθελά του στον δρόμο προς την εκπλήρωσή του. Στη διασταύρωση τριών δρόμων, είχε ήδη διαπράξει την πατροκτονία, σκοτώνοντας τον Λάιο σε μια συμπλοκή. Φτάνοντας στα περίχωρα της Θήβας και μαθαίνοντας για τη Σφίγγα και την ανταμοιβή που προσφερόταν, αποφάσισε να αντιμετωπίσει το τέρας. Η συνάντηση αυτή αποτελεί κομβικό σημείο στον μύθο του Οιδίποδα (Malanda Dem, Dimbu). Η Σφίγγα έθεσε το γνωστό της αίνιγμα. Ο Οιδίποδας, διαθέτοντας οξυδέρκεια και σοφία, κατάλαβε αμέσως τη λύση: ο άνθρωπος. Στην αρχή της ζωής του μπουσουλάει (τετράποδο), στην ενήλικη ζωή περπατά στα δύο πόδια (δίποδο), και στα γηρατειά χρησιμοποιεί ένα μπαστούνι για στήριξη (τρίποδο). Η σωστή απάντηση σήμανε την ήττα της Σφίγγας. Σύμφωνα με τις περισσότερες εκδοχές του μύθου, το τέρας, ντροπιασμένο και ηττημένο, γκρεμίστηκε από τον βράχο όπου στεκόταν και σκοτώθηκε. Η Θήβα είχε σωθεί, και ο Οιδίποδας ανακηρύχθηκε ήρωας.

Η Ειρωνεία της Νίκης

Η νίκη επί της Σφίγγας, αν και απελευθέρωσε τη Θήβα από τον τρόμο, αποτέλεσε την απαρχή της τραγωδίας του Οιδίποδα. Ως ανταμοιβή, παντρεύτηκε την Ιοκάστη, την ίδια του τη μητέρα, και ανέβηκε στον θρόνο, εκπληρώνοντας έτσι το δεύτερο, φρικτότερο σκέλος του χρησμού. Η Σφίγγα, με το αίνιγμά της που αφορούσε την ίδια την ανθρώπινη φύση και πορεία ζωής, λειτούργησε άθελά της ως καταλύτης για την αποκάλυψη της τραγικής αλήθειας του Οιδίποδα. Η ικανότητά του να λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας έδειχνε τη σοφία του, αλλά η άγνοιά του για την πραγματική του ταυτότητα και τις πράξεις του τον οδήγησε στην καταστροφή. Η Σφίγγα, αυτό το μυθικό τέρας, γίνεται έτσι ένα σύμβολο της διττής φύσης της γνώσης: μπορεί να απελευθερώνει, αλλά και να οδηγεί στην οδύνη όταν αποκαλύπτει αλήθειες που ο άνθρωπος δεν είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει (Barracuda). Η ιστορία του Οιδίποδα, όπως αποτυπώνεται αριστουργηματικά στην τραγωδία του Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος, διερευνά βαθιά τα θέματα της μοίρας, της ελεύθερης βούλησης, της αλήθειας και της άγνοιας, με τη σκιά της Σφίγγας να πλανάται πάνω από τα γεγονότα (Sophokles).

Etruscan-Tufa-Head-Of-Sphinx-Or-Siren

Κεφαλή Σφίγγας ή Σειρήνας από τόφφο (ηφαιστειακό πέτρωμα). Ετρουσκικό έργο, πιθανώς από το Vulci, περ. 550–525 π.Χ. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης

Η Συμβολική Διάσταση της Σφίγγας

Πέρα από την κυριολεκτική της παρουσία στον μύθο, η Σφίγγα φέρει πλούσιο συμβολισμό που έχει απασχολήσει στοχαστές και καλλιτέχνες ανά τους αιώνες. Συχνά ερμηνεύεται ως:

Σύμβολο του Αγνώστου και του Μυστηρίου: Η υβριδική της φύση και το αίνιγμά της αντιπροσωπεύουν τις άγνωστες δυνάμεις, τα κρυμμένα νοήματα και τις προκλήσεις που θέτει η ζωή και η μοίρα. Η αντιμετώπισή της απαιτεί θάρρος και πνευματική διαύγεια.
Σύμβολο της Καταστροφικής Γνώσης: Όπως στην περίπτωση του Οιδίποδα, η γνώση που προσφέρει ή προκαλεί η Σφίγγα μπορεί να είναι επικίνδυνη. Η λύση του αινίγματος έσωσε τη Θήβα, αλλά οδήγησε τον Οιδίποδα στην προσωπική του τραγωδία, αποκαλύπτοντας την αιμομικτική σχέση και την πατροκτονία.
Φύλακας Ορίων: Τοποθετημένη στα όρια της πόλης, η Σφίγγα λειτουργεί ως φύλακας ενός κατωφλίου, τόσο γεωγραφικού όσο και συμβολικού. Για να περάσει κανείς, πρέπει να αποδείξει την αξία του, λύνοντας το αίνιγμα που αφορά την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ψυχαναλυτική Ερμηνεία: Στην ψυχανάλυση, ιδιαίτερα από τον Φρόυντ και τους συνεχιστές του, η Σφίγγα και ο μύθος του Οιδίποδα συνδέθηκαν με το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, τις ασυνείδητες επιθυμίες και τους φόβους που σχετίζονται με τις γονεϊκές φιγούρες. Η Σφίγγα μπορεί να συμβολίζει την τρομακτική, αινιγματική πλευρά της μητρικής φιγούρας ή την πρόκληση της ενηλικίωσης. (Μια ενδιαφέρουσα οπτική για περαιτέρω αναζήτηση: ψυχανάλυση μύθος Σφίγγας).

Η πολυπλοκότητα αυτών των συμβολισμών εξηγεί γιατί η μορφή της Σφίγγας συνεχίζει να εμπνέει και να προβληματίζει, αποτελώντας ένα διαχρονικό αρχέτυπο στην τέχνη, τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.

Ασσυριακή Ανάγλυφη Πλάκα Από Ελεφαντόδοντο Που Απεικονίζει Βαδίζουσα Σφίγγα (9Ος-8Ος Αι. Π.χ., Met).

Διάτρητη πλάκα από ελεφαντόδοντο με βαδίζουσα Σφίγγα. Ασσυριακό έργο, περ. 9ος–8ος αι. π.Χ., δείγμα τέχνης της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, αρ. 64.37.1.

Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση

Η ερμηνεία του μύθου της Σφίγγας και του Οιδίποδα δεν είναι μονοσήμαντη και έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ερευνητές όπως ο Claude Lévi-Strauss προσέγγισαν τον μύθο μέσα από τη δομική ανάλυση, εστιάζοντας στις δυαδικές αντιθέσεις και τις κοινωνικές δομές που αντικατοπτρίζει. Άλλοι, ακολουθώντας την ψυχαναλυτική παράδοση του Sigmund Freud ή του Carl Jung, βλέπουν στη Σφίγγα αρχετυπικές μορφές και σύμβολα του ασυνείδητου, όπως η τρομακτική μητέρα ή η πρόκληση της ατομικοποίησης. Φιλόλογοι και ιστορικοί, όπως ο Karl Kerényi, μπορεί να εστιάζουν στις θρησκευτικές και τελετουργικές ρίζες του μύθου, συνδέοντάς τον με αρχαίες λατρείες και δοξασίες. Υπάρχουν, συνεπώς, πολλαπλές αναγνώσεις που φωτίζουν διαφορετικές πτυχές αυτού του πλούσιου μύθου.

Επίλογος

Η Σφίγγα, το αινιγματικό τέρας της Θήβας, παραμένει μια από τις πιο γοητευτικές και πολυσήμαντες μορφές της ελληνικής μυθολογίας. Η ιστορία της συνάντησής της με τον Οιδίποδα δεν είναι απλώς η αφήγηση της νίκης της ανθρώπινης ευφυΐας επί του τερατώδους, αλλά μια βαθιά παραβολή για τη φύση της γνώσης, τη δύναμη της μοίρας και την τραγική ειρωνεία που μπορεί να κρύβεται πίσω από τις μεγαλύτερες επιτυχίες. Το αίνιγμά της, αν και φαινομενικά απλό, αγγίζει την καρδιά της ανθρώπινης ύπαρξης, υπενθυμίζοντάς μας την πορεία μας από την αδυναμία στην ακμή και τελικά στη φθορά. Η ήττα της Σφίγγας άνοιξε τον δρόμο για την τραγωδία του Οιδίποδα, καθιστώντας την μορφή της ένα αιώνιο σύμβολο των μυστηρίων που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε και των ορίων της ανθρώπινης κατανόησης.

Οι Δώδεκα Θεοί του Ολύμπου στην Ελληνική Μυθολογία

Συχνές Ερωτήσεις

Τι ήταν η Σφίγγα στην ελληνική μυθολογία;

Η Σφίγγα στην ελληνική μυθολογία ήταν ένα μυθικό τέρας με σώμα λιονταριού, φτερά πουλιού και κεφάλι γυναίκας. Θεωρούνταν απόγονος τερατωδών θεοτήτων και συνδέθηκε κυρίως με την πόλη της Θήβας, όπου έθετε ένα θανατηφόρο αίνιγμα στους περαστικούς, αποτελώντας μάστιγα για την περιοχή μέχρι την ήττα της από τον Οιδίποδα.

Ποιο ήταν το αίνιγμα της Σφίγγας;

Το διάσημο αίνιγμα που έθετε η θηβαϊκή Σφίγγα ήταν: “Ποιο ον έχει μία φωνή και γίνεται τετράποδο το πρωί, δίποδο το μεσημέρι και τρίποδο το βράδυ;”. Η απάντηση, που έδωσε ο Οιδίποδας, είναι ο άνθρωπος, ο οποίος μπουσουλάει ως βρέφος (τέσσερα πόδια), περπατά στα δύο πόδια ως ενήλικας και χρησιμοποιεί μπαστούνι στα γηρατειά (τρία πόδια).

Πώς πέθανε η Σφίγγα;

Σύμφωνα με τον κυρίαρχο μύθο της ελληνικής μυθολογίας, όταν ο Οιδίποδας έλυσε σωστά το αίνιγμά της, η Σφίγγα ηττήθηκε. Από την ντροπή και την ταπείνωσή της, ή σύμφωνα με κάποιες εκδοχές εκπληρώνοντας μια προκαθορισμένη μοίρα, έπεσε από τον βράχο όπου στεκόταν και σκοτώθηκε, απελευθερώνοντας έτσι τη Θήβα από την τρομερή παρουσία της.

Υπάρχει διαφορά μεταξύ της ελληνικής και της αιγυπτιακής Σφίγγας;

Ναι, υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Η αιγυπτιακή Σφίγγα είναι συνήθως ανδρική μορφή (ανδρόσφιγγα), χωρίς φτερά, και λειτουργεί ως γαλήνιος φύλακας ιερών χώρων, όπως η Μεγάλη Σφίγγα της Γκίζας. Αντίθετα, η ελληνική Σφίγγα είναι θηλυκή, συχνά φτερωτή, μοχθηρή και συνδέεται με αινίγματα και καταστροφή, αποτελώντας μια σαφώς πιο απειλητική μορφή στην ελληνική μυθολογία.

Τι συμβολίζει η Σφίγγα;

Η Σφίγγα στην ελληνική μυθολογία συμβολίζει πολλαπλά πράγματα: το μυστήριο, το άγνωστο, τον κίνδυνο, τη θεϊκή τιμωρία, αλλά και την πρόκληση της ανθρώπινης ευφυΐας. Συμβολίζει επίσης τα όρια (γεωγραφικά και μεταφορικά) και τη δυνητικά καταστροφική φύση της γνώσης, όπως φάνηκε στην τραγική ιστορία του Οιδίποδα μετά τη λύση του αινίγματος.