Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε ορόσημο στην ιστορία του ελληνικού έθνους, αλλά και καταλυτικό παράγοντα στη διαμόρφωση των διεθνών σχέσεων της εποχής. Κατά το πρώτο έτος της επανάστασης, η ρωσική διπλωματία αναδείχθηκε ως ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες στην εξέλιξη του αγώνα. Τα συγκλονιστικά γεγονότα, όπως οι μαζικές σφαγές των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη και η εκτέλεση του Πατριάρχη Γρηγορίου, προκάλεσαν την άμεση αντίδραση της Ρωσίας. Ο Τσάρος Αλέξανδρος Α’, επικαλούμενος το δικαίωμα προστασίας των χριστιανών που απέρρεε από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, έθεσε σε κίνηση μια πολύπλοκη διπλωματική στρατηγική. Παράλληλα, η στάση των άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, κυρίως της Αγγλίας και της Αυστρίας, οι οποίες υποστήριζαν την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για διαφορετικούς λόγους, διαμόρφωσε ένα δυσμενές περιβάλλον για τις ρωσικές διπλωματικές πρωτοβουλίες (Διβάνη). Η σύνθετη αυτή διεθνής συγκυρία επηρέασε καθοριστικά την έκβαση του ελληνικού αγώνα, καθιστώντας τη διπλωματική διάσταση της Επανάστασης εξίσου σημαντική με την πολεμική.
Η αντίδραση της Ρωσίας στις οθωμανικές σφαγές του 1821
Ο αντίκτυπος της εκτέλεσης του Πατριάρχη Γρηγορίου
Η εκτέλεση του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ στις 10 Απριλίου 1821 προκάλεσε βαθύτατη συγκίνηση στη ρωσική κοινωνία και πολιτική ηγεσία. Το τραγικό αυτό γεγονός αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα στη διαμόρφωση της ρωσικής διπλωματικής στάσης έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη κατά την ημέρα του Πάσχα και η επακόλουθη διαπόμπευση του σώματός του θεωρήθηκαν ύψιστη περιφρόνηση όχι μόνο προς τον ελληνικό λαό, αλλά προς το σύνολο της Ορθοδοξίας, της οποίας η Ρωσία εθεωρείτο προστάτιδα δύναμη. Οι οθωμανικές σφαγές κατά των ελληνικών πληθυσμών αντιμετωπίστηκαν από τη Ρωσία ως πρόκληση που έχρηζε άμεσης απάντησης. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ μαρτύριο)
Η αποστολή Στρογκόνοφ στην Κωνσταντινούπολη
Η αποστολή του διπλωματικού απεσταλμένου Στρογκόνοφ στην Κωνσταντινούπολη αποτέλεσε την πρώτη συγκεκριμένη ενέργεια της ρωσικής διπλωματίας. Ο Στρογκόνοφ, με σαφείς οδηγίες από την Αγία Πετρούπολη, εξέφρασε την έντονη δυσαρέσκεια της Ρωσίας για τις μαζικές σφαγές των Ελλήνων και κατήγγειλε τις παραβιάσεις των συνθηκών από την Υψηλή Πύλη. Η διπλωματική αυτή πρωτοβουλία καταδείκνυε τη βούληση του Τσάρου Αλέξανδρου Α’ να επιδείξει την προστατευτική του διάθεση προς τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χωρίς ωστόσο να προχωρήσει άμεσα σε πολεμική κινητοποίηση.
Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή και η προστασία των χριστιανών
Η επίκληση της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) αποτέλεσε το νομικό έρεισμα της ρωσικής διπλωματικής στρατηγικής. Η συγκεκριμένη συνθήκη, που είχε συναφθεί μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1768-1774, παρείχε στη Ρωσία το δικαίωμα προστασίας των ορθόδοξων χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Τσάρος, επικαλούμενος αυτή τη ρήτρα, νομιμοποιούσε στα μάτια της διεθνούς κοινότητας την παρέμβασή του στα εσωτερικά ζητήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δημιουργώντας έτσι ένα πλαίσιο για τη διπλωματική του δράση. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή δικαιώματα Ορθοδόξων)
Η διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με την Υψηλή Πύλη
Η άρνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να ανταποκριθεί στα ρωσικά διαβήματα οδήγησε στην απόσυρση του Στρογκόνοφ από την Κωνσταντινούπολη και στη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών. Η κίνηση αυτή, που υπαγορεύθηκε από την πολεμική πτέρυγα της ρωσικής πολιτικής ηγεσίας, αντικατόπτριζε την αυξανόμενη ένταση στις σχέσεις των δύο αυτοκρατοριών. Ωστόσο, μια πλήρης ρήξη που θα οδηγούσε σε πολεμική σύρραξη αποφεύχθηκε, καθώς ο Τσάρος παρέμενε διστακτικός στο ενδεχόμενο μιας άμεσης στρατιωτικής εμπλοκής που θα διατάρασσε την ευρωπαϊκή ισορροπία.
Η απήχηση των ρωσικών διαβημάτων στην ελληνική επαναστατική ηγεσία
Οι διπλωματικές κινήσεις της Ρωσίας παρακολουθούνταν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την ελληνική επαναστατική ηγεσία, η οποία προσδοκούσε σε μια ενεργή ρωσική υποστήριξη του αγώνα για την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Η αρχική δυναμική αντίδραση της Ρωσίας έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καλλιέργησε ελπίδες για μια ουσιαστική παρέμβαση υπέρ των ελληνικών διεκδικήσεων. Ωστόσο, σύντομα έγινε αντιληπτό ότι οι ρωσικοί χειρισμοί υπαγορεύονταν πρωτίστως από τις ευρύτερες γεωπολιτικές επιδιώξεις της Αγίας Πετρούπολης και όχι από μια ανιδιοτελή προσήλωση στην υπόθεση της ελληνικής ανεξαρτησίας.
Οι αντιφάσεις της ρωσικής διπλωματικής στρατηγικής
Ο διχασμός ανάμεσα στην παρέμβαση και την αποφυγή σύγκρουσης
Η διπλωματική στρατηγική της ρωσικής αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης χαρακτηρίστηκε από έναν βαθύ εσωτερικό διχασμό. Αφενός, η ιδεολογική συγγένεια με τους ορθόδοξους Έλληνες και οι παραδοσιακές γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Ρωσίας στην περιοχή των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου ωθούσαν προς μια δυναμική παρέμβαση. Αφετέρου, οι περιορισμοί που επέβαλλε το μεταναπολεόντειο σύστημα ισορροπίας δυνάμεων και οι αρχές της Ιεράς Συμμαχίας, την οποία είχε συνιδρύσει ο ίδιος ο Τσάρος Αλέξανδρος Α’, υπαγόρευαν μια πιο συντηρητική και προσεκτική προσέγγιση. Αυτή η αντίφαση διαπερνούσε τη ρωσική διπλωματία καθόλη τη διάρκεια των πρώτων ετών της Επανάστασης, καθιστώντας τις ενέργειές της συχνά διφορούμενες και αναποτελεσματικές. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Ιερά Συμμαχία και Ελληνική Επανάσταση)
Ο ρόλος του Καποδίστρια στη διαμόρφωση της ρωσικής πολιτικής
Κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση της ρωσικής διπλωματίας έπαιξε ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας κατά την περίοδο 1816-1822, άσκησε σημαντική επιρροή στις αποφάσεις του Τσάρου. Ο Καποδίστριας, Έλληνας στην καταγωγή και διακεκριμένος διπλωμάτης με ευρωπαϊκό κύρος, εκπροσωπούσε την πολεμική πτέρυγα της ρωσικής πολιτικής και υποστήριζε μια πιο ενεργή παρέμβαση υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Η διπλωματική του δεινότητα απέτρεψε, τουλάχιστον προσωρινά, την πλήρη απομόνωση της Ρωσίας από τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, παρά τις διαφωνίες σχετικά με τη διαχείριση της ελληνικής κρίσης.
Οι προτάσεις για δημιουργία αυτόνομων ελληνικών εδαφών
Μια από τις πιο σημαντικές διπλωματικές πρωτοβουλίες της Ρωσίας ήταν η προώθηση της ιδέας για τη δημιουργία αυτόνομων ελληνικών ηγεμονιών υπό οθωμανική επικυριαρχία, κατά το πρότυπο των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Το σχέδιο αυτό, που αποτελούσε μια μέση λύση μεταξύ της πλήρους ανεξαρτησίας των Ελλήνων και της διατήρησης της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συνάντησε την αντίδραση τόσο της Υψηλής Πύλης όσο και των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι οποίες έβλεπαν σε αυτό μια προσπάθεια της Ρωσίας να επεκτείνει την επιρροή της στα Βαλκάνια. Η ελληνική εδαφική ολοκλήρωση παρέμενε ωστόσο στο επίκεντρο των ρωσικών διπλωματικών πρωτοβουλιών, παρά τις αντιδράσεις. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Παραδουνάβιες Ηγεμονίες πρότυπο αυτονομίας)
Η αποχώρηση του Καποδίστρια και οι μεταβολές της ρωσικής πολιτικής
Ο Καποδίστριας, αντιμέτωπος με την αυξανόμενη απροθυμία του Τσάρου να προχωρήσει σε δυναμικές ενέργειες υπέρ των Ελλήνων, υπέβαλε την παραίτησή του το 1822. Η αποχώρησή του σηματοδότησε μια σημαντική μεταβολή στη ρωσική διπλωματική στρατηγική, καθώς ενισχύθηκε η συντηρητική πτέρυγα που υποστήριζε τη διατήρηση του status quo. Ωστόσο, παρά την αποχώρηση του Καποδίστρια, η Ρωσία δεν εγκατέλειψε εντελώς την ελληνική υπόθεση, διατηρώντας μια στάση υπεράσπισης των δικαιωμάτων των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συνεχίζοντας τις διπλωματικές πιέσεις, αν και με λιγότερη ένταση.
Η επιρροή της κοινής γνώμης στη διαμόρφωση της ρωσικής διπλωματίας
Αξιοσημείωτη παράμετρος στη διαμόρφωση της ρωσικής διπλωματικής στρατηγικής υπήρξε η επιρροή της κοινής γνώμης. Η ρωσική κοινωνία, ιδιαίτερα οι διανοούμενοι και οι στρατιωτικοί κύκλοι, εξέφραζαν έντονη συμπάθεια προς τον αγώνα των Ελλήνων, θεωρώντας τον ως μια δίκαιη εξέγερση των ορθόδοξων χριστιανών κατά των μουσουλμάνων καταπιεστών τους. Η επίδραση της ελληνικής επανάστασης στη ρωσική κοινωνία ήταν τέτοια που ασκούσε πίεση στην κυβέρνηση να υιοθετήσει μια πιο ενεργή στάση, παρά τους διπλωματικούς περιορισμούς που επέβαλλε η ευρύτερη ευρωπαϊκή πολιτική. Αυτή η εσωτερική πίεση αποτελούσε πάντα έναν παράγοντα που η ρωσική ηγεσία δεν μπορούσε να αγνοήσει εντελώς στους υπολογισμούς της.
Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και η ρωσική διπλωματία
Η αντι-ελληνική στάση της Αγγλίας και της Αυστρίας
Κατά την κρίσιμη περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, η διπλωματική απομόνωση της Ρωσίας εντάθηκε λόγω της στάσης των άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, κυρίως της Αγγλίας και της Αυστρίας. Αμφότερες επέδειξαν αντι-ελληνική στάση, προτάσσοντας τη διατήρηση της οθωμανικής ακεραιότητας ως βασική αρχή της διπλωματικής τους πολιτικής. Η Αγγλία, μέσω του πρεσβευτή της στα Ιόνια Νησιά, Μέιτλαντ, εφάρμοσε μέτρα για τον περιορισμό της υποστήριξης προς τους επαναστατημένους Έλληνες, απαγορεύοντας την επαναπρομήθεια των επαναστατών και την αναχώρηση εθελοντών από τα Επτάνησα. Αυτή η στάση, που αντικατόπτριζε το φόβο ενδεχόμενης ρωσικής επέκτασης στη Μεσόγειο, υπονόμευε τις ευρωπαϊκές προσπάθειες για συλλογική διαχείριση του ελληνικού ζητήματος. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Βρετανική πολιτική Ιόνια Νησιά 1821)
Ο Μέτερνιχ και η ιδέα της τουρκικής ακεραιότητας
Ο καγκελάριος της Αυστρίας, Μέτερνιχ, αναδείχθηκε σε πρωταγωνιστή της διπλωματικής αντιπαράθεσης με τη Ρωσία επί του ελληνικού ζητήματος. Ως αρχιτέκτονας του μεταναπολεόντειου συστήματος ισορροπίας δυνάμεων, ο Μέτερνιχ θεωρούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως ουσιώδες στοιχείο της ευρωπαϊκής τάξης και έβλεπε στην Ελληνική Επανάσταση μια επικίνδυνη εκδήλωση του επαναστατικού πνεύματος που απειλούσε τη συντηρητική τάξη πραγμάτων. Προώθησε ενεργά την ιδέα της τουρκικής ακεραιότητας, υποστηρίζοντας ότι οποιαδήποτε συμβουλή ενάντια σε αυτή θεωρείτο αντίθετη με την ευρωπαϊκή ισορροπία. Η αυστριακή διπλωματία λειτούργησε ως φραγμός στις ρωσικές πρωτοβουλίες, συντονίζοντας συχνά τη δράση της με την αγγλική προς αποτροπή μιας μονομερούς ρωσικής παρέμβασης.
Η διπλωματική απομόνωση της Ρωσίας και οι επιπτώσεις στην Ελληνική Επανάσταση
Το αποτέλεσμα της αγγλο-αυστριακής συνεργασίας ήταν η διπλωματική απομόνωση της Ρωσίας στο ευρωπαϊκό στερέωμα σχετικά με την ελληνική υπόθεση. Αυτή η απομόνωση περιόρισε σημαντικά τα περιθώρια ελιγμών της ρωσικής διπλωματίας και επέδρασε καταλυτικά στην απόφαση του Τσάρου να αποφύγει μια άμεση στρατιωτική σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για τους επαναστατημένους Έλληνες, αυτή η εξέλιξη σήμαινε ότι έπρεπε να βασιστούν περισσότερο στις δικές τους δυνάμεις παρά σε εξωτερική βοήθεια. Παρ’ όλα αυτά, η ρωσική διπλωματική στήριξη, έστω και περιορισμένη, παρέμενε ένα σημαντικό διεθνές έρεισμα για την ελληνική υπόθεση, επηρεάζοντας σταδιακά και τη στάση των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων προς μια πιο φιλελληνική κατεύθυνση, ιδιαίτερα μετά τη σταδιακή άνοδο του φιλελληνικού κινήματος στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.
Επίλογος
Η διπλωματική στρατηγική της Ρωσίας κατά τα πρώτα έτη της Ελληνικής Επανάστασης αποκαλύπτει τις περίπλοκες δυναμικές των διεθνών σχέσεων στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο Τσάρος Αλέξανδρος Α’, παρά τις αρχικές έντονες αντιδράσεις του στις οθωμανικές θηριωδίες, αναγκάστηκε να περιορίσει τις παρεμβάσεις του λόγω των ευρύτερων γεωπολιτικών ισορροπιών και των αρχών της Ιεράς Συμμαχίας. Η ρωσική διπλωματία, ταλαντευόμενη μεταξύ της παραδοσιακής προστασίας των ορθοδόξων και της διατήρησης της ευρωπαϊκής ισορροπίας, δημιούργησε μια σύνθετη κληρονομιά για τις μετέπειτα εξελίξεις. Παρά τις αντιφάσεις και τους συμβιβασμούς, η ρωσική υποστήριξη, έστω και περιορισμένη, συνέβαλε καθοριστικά στη διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος, προετοιμάζοντας το έδαφος για τις μεταγενέστερες διπλωματικές εξελίξεις που οδήγησαν τελικά στην αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας.
Συχνές Ερωτήσεις
Ποια ήταν η σημαντικότερη συμβολή της ρωσικής διπλωματίας στην Ελληνική Επανάσταση;
Η σημαντικότερη συμβολή της ρωσικής διπλωματικής παρέμβασης υπήρξε η διεθνοποίηση του ελληνικού ζητήματος. Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλαν οι γεωπολιτικές ισορροπίες της εποχής, οι διπλωματικές πρωτοβουλίες της Ρωσίας ανέδειξαν την κατάσταση των Ελλήνων ως ζήτημα ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Ειδικότερα, η ρητή επίκληση της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή δημιούργησε ένα νομικό προηγούμενο για την προστασία των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εξέλιξη που επηρέασε μακροπρόθεσμα την ευρωπαϊκή διπλωματία.
Πώς επηρέασε ο Ιωάννης Καποδίστριας τις διπλωματικές ενέργειες της Ρωσίας έναντι της Ελληνικής Επανάστασης;
Ο Καποδίστριας, ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας (1816-1822), διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στον προσανατολισμό της ρωσικής διπλωματίας προς την υποστήριξη των επαναστατημένων Ελλήνων. Η ελληνική καταγωγή του και το διπλωματικό του κύρος τού επέτρεψαν να προωθήσει πιο δυναμικές θέσεις εντός της ρωσικής κυβέρνησης. Επιπλέον, εκπροσωπούσε την πολεμική πτέρυγα της ρωσικής πολιτικής, επιδιώκοντας μια πιο ενεργό ρωσική παρέμβαση κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και υπέρ των ελληνικών διεκδικήσεων.
Γιατί η στάση του Τσάρου Αλέξανδρου Α’ χαρακτηρίστηκε από διχασμό απέναντι στις διπλωματικές κινήσεις για την Ελληνική Επανάσταση;
Ο Τσάρος βρέθηκε μεταξύ αντικρουόμενων προτεραιοτήτων: αφενός, ως προστάτης των ορθοδόξων χριστιανών και παραδοσιακός αντίπαλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αισθανόταν την υποχρέωση να υποστηρίξει τους Έλληνες. Αφετέρου, ως ιδρυτής της Ιεράς Συμμαχίας, είχε δεσμευτεί στην αρχή της νομιμότητας και της καταστολής των επαναστατικών κινημάτων. Αυτό το εσωτερικό δίλημμα, σε συνδυασμό με τις πιέσεις από τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, οδήγησε σε μια αμφίθυμη στάση που χαρακτήρισε τη ρωσική διπλωματία της περιόδου.
Ποιες ήταν οι κύριες αντιδράσεις της Αγγλίας και της Αυστρίας στις ρωσικές διπλωματικές πρωτοβουλίες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης;
Αμφότερες οι δυνάμεις αντέδρασαν αρνητικά στις ρωσικές πρωτοβουλίες, θεωρώντας ότι υπονόμευαν την οθωμανική ακεραιότητα και διατάρασσαν τις ευρωπαϊκές ισορροπίες. Η Αγγλία, μέσω του Μέιτλαντ στα Ιόνια, εφάρμοσε μέτρα κατά της ελληνικής υπόθεσης, ενώ η Αυστρία, υπό τον Μέτερνιχ, συντόνισε διπλωματικές προσπάθειες για την απομόνωση της Ρωσίας. Φοβούμενες την επέκταση της ρωσικής επιρροής στη Μεσόγειο και τα Βαλκάνια, επέμεναν στην αρχή της νομιμότητας κατά των επαναστατικών κινημάτων.
Πώς επηρέασε η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή τη ρωσική διπλωματική τακτική κατά την Ελληνική Επανάσταση;
Η συνθήκη αυτή (1774) αποτέλεσε το νομικό θεμέλιο για τη ρωσική διπλωματική παρέμβαση υπέρ των ορθοδόξων χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρείχε στη Ρωσία το δικαίωμα προστασίας των ορθοδόξων, δικαίωμα που επικαλέστηκε ο Τσάρος μετά τις σφαγές του 1821 και την εκτέλεση του Πατριάρχη. Αυτή η νομική βάση ενίσχυσε τη διεθνή νομιμοποίηση των ρωσικών διπλωματικών πρωτοβουλιών, παρέχοντας ένα πλαίσιο για την άσκηση πιέσεων προς την Υψηλή Πύλη, παρά τις αντιδράσεις των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Ποιες προτάσεις υπέβαλε η ρωσική διπλωματία σχετικά με το μέλλον των ελληνικών εδαφών μετά την Επανάσταση;
Η ρωσική διπλωματία, ιδιαίτερα υπό την επιρροή του Καποδίστρια, προώθησε την ιδέα της δημιουργίας αυτόνομων ελληνικών ηγεμονιών υπό οθωμανική επικυριαρχία, κατά το μοντέλο των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Αυτό το σχέδιο αντιπροσώπευε έναν συμβιβασμό μεταξύ της πλήρους ανεξαρτησίας των Ελλήνων και της διατήρησης της οθωμανικής ακεραιότητας. Μεταγενέστερα, καθώς η Επανάσταση εξελισσόταν, η ρωσική θέση μετεξελίχθηκε, υποστηρίζοντας σταδιακά την ιδέα ενός αυτόνομου ελληνικού κράτους, στο πλαίσιο των ευρύτερων διπλωματικών διαβουλεύσεων που τελικά οδήγησαν στο Πρωτόκολλο του Λονδίνου.
Βιβλιογραφία
- Crawley, C. W. (2014). The Question of Greek Independence. Cambridge: Cambridge University Press.
- Διβάνη, Λ. (2000). Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830-1947): απόπειρα πατριδογνωσίας. Αθήνα: Καστανιώτης.
- Howard, D. A. (2021). Das Osmanische Reich: Vom Mittelalter bis zum 1. Weltkrieg. München: C.H. Beck.
- Καρολίδης, Π. (2015). Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων – Τόμος α΄. Αθήνα: Πελεκάνος.
- Καστρίτη, Ν. (2006). Η Ελλάδα του ’21 με τη ματιά των Φιλελλήνων: γαλλική ιστοριογραφία της Ελληνικής Επανάστασης. Αθήνα: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
- Macriyanis, Y. (2015). Memorias de la Revolución griega de 1821. Madrid: Editorial Manuscritos.
- Martens, F. F. (1883). Traité de droit international – Τόμος 1. Paris: Marescq Aîné.
