Αττική μελανόμορφη υδρία, περ. 575-550 π.Χ. Η Θέτις παραδίδει τα θεϊκά όπλα στον Αχιλλέα μετά τον θάνατο του Πάτροκλου, ένα σημείο καμπής στην αφήγηση για τον Πάτροκλο και τη φιλία του με τον Αχιλλέα. Μουσείο Λούβρου (E869).
Στον απόηχο του Τρωικού Πολέμου, όπως τον υφαίνει αριστουργηματικά το ομηρικό έπος, η Ιλιάδα, ξεπροβάλλουν μορφές ηρώων που καθόρισαν με τα πάθη και τα κατορθώματά τους την ελληνική μυθολογία. Ανάμεσά τους, δεσπόζει ο Αχιλλέας, ο ταχύπους, ο ανίκητος πολεμιστής, γιος θεάς και θνητού, η δύναμη και η οργή του οποίου κινούν τα νήματα της αφήγησης. Δίπλα του, όμως, στέκεται μια μορφή εξίσου καθοριστική, αν και συχνά στη σκιά του ένδοξου φίλου του: ο Πάτροκλος. Η σχέση αυτών των δύο ανδρών, μια βαθιά και πολύπλοκη φιλία σφυρηλατημένη στα πεδία των μαχών και στην κοινή ανατροφή, αποτελεί έναν από τους κεντρικούς πυλώνες της Ιλιάδας, προσδίδοντας στο έπος ένα συγκλονιστικό ανθρώπινο βάθος. Η αφοσίωση, η αγάπη, η θυσία και η συντριβή που συνοδεύουν τη μοίρα τους αγγίζουν διαχρονικά τον αναγνώστη. Πέρα από τις πολεμικές ιαχές και τη θεϊκή παρέμβαση, η ιστορία του Αχιλλέα και του Πάτροκλου είναι μια ωδή στην συντροφικότητα, μια εξερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης αντοχής και του πόνου της απώλειας. Η ψυχολογική ενότητα που φαίνεται να διακατέχει τους δύο ήρωες εντός του πλαισίου της Ιλιάδας είναι ενδεικτική της βαθύτητας αυτού του δεσμού (Stern-Gillet). Η σχέση τους, άλλωστε, υπερβαίνει την απλή φιλία, αγγίζοντας τα όρια μιας ταύτισης που θα αποδειχθεί τόσο καθοριστική όσο και τραγική (ίσως μια υπενθύμιση της ιδιαίτερης σημασίας της φιλίας στον κόσμο των ομηρικών ηρώων). Ας ξετυλίξουμε μαζί το κουβάρι αυτής της θρυλικής φιλίας, εξερευνώντας τις ρίζες, την εξέλιξη και την καταστροφική της κορύφωση.
Η Κοινή Ανατροφή και οι Απαρχές του Δεσμού
Η ιστορία της φιλίας μεταξύ του Αχιλλέα και του Πάτροκλου δεν ξεκινά στα αιματοβαμμένα πεδία της Τροίας, αλλά πολύ νωρίτερα, στα χρόνια της αθωότητας και της μαθητείας. Αν και οι πηγές διαφέρουν στις λεπτομέρειες, η επικρατέστερη παράδοση θέλει τον Πάτροκλο, γιο του Μενοίτιου, να βρίσκει καταφύγιο στην αυλή του Πηλέα, πατέρα του Αχιλλέα, στη Φθία, μετά από έναν ακούσιο φόνο που διέπραξε σε νεαρή ηλικία. Εκεί, υπό την προστασία του Πηλέα και τη σοφή καθοδήγηση του κένταυρου Χείρωνα στο Πήλιο, οι δύο νέοι μεγάλωσαν μαζί, όχι απλώς ως σύντροφοι, αλλά ως αδελφικές ψυχές. Μοιράστηκαν τις ίδιες διδαχές, από τις πολεμικές τέχνες και το κυνήγι μέχρι τη μουσική και την ιατρική. Αυτή η κοινή ανατροφή, μακριά από τις πολυπλοκότητες των βασιλικών αυλών, έθεσε τα θεμέλια για έναν άρρηκτο δεσμό, μια σχέση βαθιάς κατανόησης και αμοιβαίας εκτίμησης που θα άντεχε στις δοκιμασίες του χρόνου και του πολέμου. Ήταν μια περίοδος διαμόρφωσης, όπου η γενναιότητα του Αχιλλέα συνυπήρχε με την ευγενική και πιο ήπια φύση του Πάτροκλου, δημιουργώντας μια δυναμική ισορροπίας που θα τους χαρακτήριζε και στην ενήλικη ζωή τους.
Αττική ερυθρόμορφη πελίκη, περ. 470 π.Χ. Η Θέτις παρηγορεί τον Αχιλλέα που πενθεί για τον θάνατο του συντρόφου του, ενώ οι Νηρηίδες φέρνουν τα νέα όπλα. Η σκηνή αποτυπώνει την οδύνη, κεντρικό θέμα στην ιστορία για τον Πάτροκλο και τη φιλία του με τον Αχιλλέα. Βρετανικό Μουσείο (E363).
Ο Πάτροκλος ως Θεραπευτής και Σύμβουλος
Πέρα από την αδιαμφισβήτητη ανδρεία του στο πεδίο της μάχης, ο Πάτροκλος διακρινόταν για την ευγένεια, τη συμπόνια και τις θεραπευτικές του γνώσεις, χαρακτηριστικά που τον καθιστούσαν πολύ περισσότερο από έναν απλό συμπολεμιστή για τον Αχιλλέα. Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος τον παρουσιάζει συχνά να περιθάλπει τους τραυματίες Αχαιούς, χρησιμοποιώντας τις δεξιότητες που διδάχθηκε από τον Χείρωνα. Αυτή η ιδιότητά του ως θεραπευτή αντανακλούσε και τον ευρύτερο ρόλο του ως ηθικού στυλοβάτη και έμπιστου συμβούλου του Αχιλλέα. Σε στιγμές αμφιβολίας ή οργής του μεγάλου ήρωα, ο Πάτροκλος ήταν συχνά η φωνή της λογικής και της μετριοπάθειας. Ήταν αυτός που μπορούσε να προσεγγίσει τον συχνά δύστροπο και απόλυτο Αχιλλέα, να απαλύνει τον θυμό του, να τον συμβουλεύσει, ακόμα και να τον ψυχαγωγήσει. Η παρουσία του Πάτροκλου λειτουργούσε ως εξισορροπητικός παράγοντας στη ζωή του Αχιλλέα, υπενθυμίζοντάς του την ανθρωπιά του μέσα στη δίνη του πολέμου. Ακόμα και στις πιο απλές στιγμές, όπως όταν σέρβιρε κρασί στον Αχιλλέα και τους καλεσμένους του, η σχέση τους διατηρούσε μια ιδιαίτερη δυναμική, έστω κι αν μερικές φορές υπήρχαν και στιγμές όπου οι πιο ταπεινές αγγαρείες τον δυσαρεστούσαν (Iliff). Αυτή η πολύπλευρη φύση της σχέσης τους υπογραμμίζει τη βαθιά εξάρτηση και την αγάπη που έτρεφε ο Αχιλλέας για τον σύντροφό του.
Η Μοιραία Απόφαση: Η Πανοπλία του Αχιλλέα
Η κρισιμότερη καμπή στην ιστορία της φιλίας τους, αλλά και στην εξέλιξη του Τρωικού Πολέμου, έρχεται όταν ο Αχιλλέας, εμμένοντας στην οργή του κατά του Αγαμέμνονα, αρνείται να πολεμήσει, επιτρέποντας στους Τρώες υπό την ηγεσία του Έκτορα να φτάσουν μέχρι τα πλοία των Αχαιών. Βλέποντας την καταστροφή να πλησιάζει και τους συντρόφους του να πέφτουν, ο Πάτροκλος, με δάκρυα στα μάτια, ικετεύει τον Αχιλλέα να τον αφήσει να μπει στη μάχη, φορώντας τη δική του θεϊκή πανοπλία. Η ιδέα ήταν να εμπνεύσει τους Αχαιούς και να τρομοκρατήσει τους Τρώες, οι οποίοι θα νόμιζαν ότι ο ίδιος ο Αχιλλέας επέστρεψε στη μάχη. Ο Αχιλλέας, αν και διστακτικός, τελικά υποχωρεί στην παράκληση του αγαπημένου του φίλου. Του δίνει την πανοπλία του, αλλά με μια σαφή εντολή: να διώξει τους Τρώες από τα πλοία, αλλά να μην παρασυρθεί και να κυνηγήσει τον εχθρό μέχρι τα τείχη της Τροίας. Αυτή η απόφαση, γεννημένη από την απελπισία και την αγάπη, σφραγίζει τη μοίρα του Πάτροκλου. Η εικόνα του Πάτροκλου να φορά τα όπλα του Αχιλλέα είναι από τις πιο δυνατές του έπους, μια στιγμή υπέρτατης αφοσίωσης αλλά και τραγικής ειρωνείας (Trypanis).
Ρωμαϊκή τοιχογραφία από την περιοχή του Βεζουβίου, 1ος αι. μ.Χ. Η σκηνή ερμηνεύεται ως η Θέτις που παρηγορεί τον θρηνούντα Αχιλλέα, πιθανώς για τον χαμό του φίλου του, θέμα σχετικό με τον Πάτροκλο και τη φιλία του με τον Αχιλλέα. Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης.
Η Μάχη και ο Θάνατος του Πάτροκλου
Φορώντας την εκθαμβωτική πανοπλία του Αχιλλέα, ο Πάτροκλος ορμά στη μάχη σαν μαινόμενος λέων. Η παρουσία του και μόνο αναζωπυρώνει το ηθικό των Αχαιών και προκαλεί πανικό στις τάξεις των Τρώων. Οδηγεί τους Μυρμιδόνες σε μια σαρωτική αντεπίθεση, απωθώντας τους Τρώες από τα πλοία και σκοτώνοντας πολλούς γενναίους πολεμιστές, ανάμεσά τους και τον Σαρπηδόνα, γιο του Δία. Παρασυρμένος, όμως, από την πολεμική του μέθη (την “άτη”) και ξεχνώντας την προειδοποίηση του Αχιλλέα, ο Πάτροκλος κυνηγά τους Τρώες μέχρι τα τείχη της πόλης. Εκεί, η μοίρα του τον προλαβαίνει. Ο θεός Απόλλωνας, προστάτης των Τρώων, τον χτυπά στην πλάτη, ζαλίζοντάς τον και αφαιρώντας του την πανοπλία. Αποδυναμωμένος και απροστάτευτος, δέχεται πρώτα το χτύπημα του Δάρδανου Εύφορβου και, τέλος, τη χαριστική βολή από τον ίδιο τον Έκτορα. Ο θάνατος του Πάτροκλου δεν είναι απλώς η απώλεια ενός γενναίου πολεμιστή, αλλά ένα κοσμικό γεγονός που αλλάζει την πορεία του πολέμου και βυθίζει τον Αχιλλέα στην απόλυτη απόγνωση. Η σκηνή της μάχης γύρω από το νεκρό σώμα του Πάτροκλου είναι από τις πιο σπαρακτικές της Ιλιάδας, με τους Αχαιούς να μάχονται λυσσαλέα για να αποτρέψουν την ατίμωσή του από τους Τρώες. Η θυσία του γίνεται σύμβολο υπέρτατης αφοσίωσης, αλλά και τραγικό αποτέλεσμα της υπέρβασης των ορίων που του είχαν τεθεί.
Τοιχογραφία από τον Τάφο Francois (Vulci, Ετρουρία), περ. 350-330 π.Χ. Απεικονίζει τον Αχιλλέα να θυσιάζει Τρώες αιχμαλώτους προς τιμήν του νεκρού φίλου του. Η σκηνή τονίζει την ακραία οδύνη, στοιχείο της αφήγησης για τον Πάτροκλο και τη φιλία του με τον Αχιλλέα.
Η Οργή και η Εκδίκηση του Αχιλλέα
Η είδηση του θανάτου του Πάτροκλου φτάνει στον Αχιλλέα σαν κεραυνός. Η αντίδρασή του είναι πρωτοφανής σε ένταση και πόνο. Ο ήρωας κυλιέται στο χώμα, σκίζει τα ρούχα του, θρηνεί γοερά, γεμίζοντας τον αέρα με κραυγές οδύνης που ακούγονται μέχρι τα βάθη της θάλασσας, όπου κατοικεί η μητέρα του, η Θέτιδα. Ο θάνατος του Πάτροκλου λειτουργεί ως καταλύτης, μεταμορφώνοντας τον Αχιλλέα. Η προηγούμενη οργή του (“μήνις”) κατά του Αγαμέμνονα ωχριά μπροστά στη νέα, καταστροφική οργή που τον κυριεύει, μια οργή που στρέφεται πλέον αποκλειστικά κατά του Έκτορα, του φονιά του αγαπημένου του φίλου. Ο Αχιλλέας συμφιλιώνεται με τον Αγαμέμνονα, λαμβάνει νέα, ακόμα πιο λαμπρή πανοπλία από τον θεό Ήφαιστο και επιστρέφει στη μάχη, όχι πια για τη δόξα ή την τιμή, αλλά για την εκδίκηση. Η μανία του είναι τρομακτική, σκορπώντας τον θάνατο και τον τρόμο. Η τελική μονομαχία με τον Έκτορα και η βεβήλωση του νεκρού σώματός του δείχνουν το βάθος της οδύνης και της εκδικητικής μανίας του Αχιλλέα. Αυτή η εκδίκηση, όμως, προαναγγέλλει και το δικό του τέλος, καθώς η μοίρα του ήταν συνδεδεμένη με αυτή του Έκτορα. Η κηδεία του Πάτροκλου, την οποία επιβλέπει ο ίδιος ο Αχιλλέας, γίνεται μια μεγαλειώδης τελετή, αντικατοπτρίζοντας τη βασιλική υπόσταση που θα μπορούσε να έχει ο ίδιος, αλλά και προμηνύοντας τη δική του επερχόμενη κηδεία, καθώς ο θάνατος του φίλου του τον εκθέτει στην ίδια βία (Holway).
Η Σημασία της Φιλίας τους στο Έπος
Η σχέση του Αχιλλέα και του Πάτροκλου υπερβαίνει τα όρια μιας απλής πολεμικής συντροφικότητας, αποτελώντας την καρδιά της συναισθηματικής και ηθικής διάστασης της Ιλιάδας. Είναι μια φιλία τόσο ισχυρή που ο θάνατος του ενός γίνεται η αιτία της καταστροφής του άλλου (Hofheinz, Mathwig, Zeindler). Μέσα από αυτή τη σχέση, ο Όμηρος εξερευνά θεμελιώδη θέματα όπως η αγάπη, η αφοσίωση, η θυσία, ο πόνος της απώλειας, η οργή και η εκδίκηση. Ο Πάτροκλος λειτουργεί ως το ανθρώπινο αντίβαρο στην σχεδόν θεϊκή φύση του Αχιλλέα, υπενθυμίζοντάς του – και στους αναγνώστες – τις αξίες της συμπόνιας, της λογικής και της αυτοθυσίας. Ο θάνατός του αποκαλύπτει την τρωτότητα του Αχιλλέα, όχι τη σωματική, αλλά την ψυχική. Η φιλία τους γίνεται το μέτρο σύγκρισης για όλες τις άλλες σχέσεις στο έπος και η τραγική της κατάληξη υπογραμμίζει τη σκληρότητα και τις συνέπειες του πολέμου. Για τους Αρχαίους Έλληνες, η σχέση αυτή αποτελούσε πρότυπο ανδρικής φιλίας και αφοσίωσης (αν και η ακριβής φύση της έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης ανά τους αιώνες). Η ιστορία του Αχιλλέα και του Πάτροκλου παραμένει ένα διαχρονικό σύμβολο της δύναμης των ανθρώπινων δεσμών, ακόμα και μέσα στο χάος και τη βία, καθιστώντας τους δύο αυτούς Ομηρικούς ήρωες αθάνατους στη συλλογική μνήμη (Albersmeier, Anderson).
Αρχαιοελληνικό αγγείο (Αρχαϊκή περίοδος). Ο Αχιλλέας αντιμετωπίζει τον Μέμνονα. Η μάχη αυτή έπεται της εκδίκησης για τον θάνατο του Έκτορα, δείχνοντας τη συνέχιση της πολεμικής δράσης του Αχιλλέα, η οποία πυροδοτήθηκε από την απώλεια του Πάτροκλου και τη φιλία του με τον Αχιλλέα.
Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση
Η ακριβής φύση της σχέσης μεταξύ Αχιλλέα και Πάτροκλου αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και διαφορετικών ερμηνειών εδώ και αιώνες, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στη σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα. Κάποιοι μελετητές, όπως ο Holway, εστιάζουν στη συμβολική διάσταση, βλέποντας τον Πάτροκλο ως alter ego του Αχιλλέα, που ενσαρκώνει πτυχές του ηρωισμού ή της δυνητικής βασιλικής του ιδιότητας. Άλλοι, ακολουθώντας μεταγενέστερες αρχαίες πηγές (όπως ο Αισχύλος ή ο Πλάτων στον “Συμπόσιο”, αν και με επιφυλάξεις), ερμηνεύουν τη σχέση τους ως ερωτική, στο πλαίσιο των κοινωνικών δομών της αρχαίας Ελλάδας. Ερευνητές όπως η Stern-Gillet τονίζουν την βαθιά ψυχολογική ενότητα και αλληλεξάρτηση, χωρίς απαραίτητα να καταλήγουν σε οριστικό συμπέρασμα για την ερωτική της διάσταση, εστιάζοντας στην έννοια της “φιλίας” όπως αυτή νοηματοδοτείται στο ομηρικό πλαίσιο. Οι σύγχρονες προσεγγίσεις συχνά αναγνωρίζουν την πολυπλοκότητα και την ένταση του δεσμού, αποφεύγοντας απλουστευτικές κατηγοριοποιήσεις και εξετάζοντας πώς η σχέση αυτή λειτουργεί δραματουργικά και θεματικά εντός της Ιλιάδας.
Μικρογραφία από το χειρόγραφο “Histoire ancienne jusqu’à César” (Saint-Jean-d’Acre, περ. 1260-1270). Απεικονίζει τον Αχιλλέα να σκοτώνει τον Έκτορα, πράξη εκδίκησης για τον θάνατο του φίλου του. Το γεγονός αφορά τον Πάτροκλο και τη φιλία του με τον Αχιλλέα. Bibliothèque municipale de Dijon (Ms 562)
Επίλογος
Η ιστορία του Αχιλλέα και του Πάτροκλου, υφασμένη με τα νήματα της ηρωικής φιλίας, της αφοσίωσης και της τραγωδίας, αντηχεί δυνατά μέσα στους αιώνες. Περισσότερο από μια απλή αφήγηση πολεμικών κατορθωμάτων, η σχέση τους προσφέρει μια βαθιά ματιά στην ανθρώπινη ψυχή, στα πάθη που την κινούν και στις συνέπειες των επιλογών της. Η αγάπη που τους έδενε, τόσο ισχυρή ώστε ο θάνατος του ενός να σημάνει την απαρχή του τέλους και για τον άλλο, μετατρέπει το ομηρικό έπος από μια απλή πολεμική εξιστόρηση σε μια διαχρονική μελέτη του πόνου, της οργής και της λύτρωσης. Ο Πάτροκλος, με την ευγένεια και την αυτοθυσία του, και ο Αχιλλέας, με την υπέρμετρη δύναμη και τον αβάσταχτο θρήνο του, παραμένουν αιώνια σύμβολα, όχι μόνο του ηρωικού ιδεώδους, αλλά και της πολυπλοκότητας των ανθρώπινων δεσμών. Η φιλία τους, σφυρηλατημένη στη φωτιά του πολέμου, συνεχίζει να εμπνέει, να συγκινεί και να προβληματίζει, υπενθυμίζοντας την ακατάλυτη δύναμη της αγάπης μπροστά στην αναπόφευκτη μοίρα.
Συχνές Ερωτήσεις
Ήταν ο Πάτροκλος απλώς ο υπηρέτης του Αχιλλέα;
Όχι, ο Πάτροκλος ήταν πολλά περισσότερα από υπηρέτης. Στην ελληνική μυθολογία και την Ιλιάδα, παρουσιάζεται ως ο στενότερος φίλος, σύντροφος στα όπλα, θεραπευτής και σύμβουλος του Αχιλλέα. Μεγάλωσαν μαζί και η σχέση τους χαρακτηριζόταν από βαθιά αφοσίωση και αλληλοσεβασμό, ξεπερνώντας κατά πολύ μια απλή σχέση κυρίου-υπηρέτη, αγγίζοντας τα όρια της αδελφικής αγάπης, αν όχι κάτι παραπάνω, στο πλαίσιο της ηρωικής φιλίας.
Γιατί ο θάνατος του Πάτροκλου ήταν τόσο σημαντικός για τον Αχιλλέα;
Ο θάνατος του Πάτροκλου αποτέλεσε σημείο καμπής για τον Αχιλλέα και την Ιλιάδα. Ο αβάσταχτος πόνος και η οργή για την απώλεια του πιο αγαπημένου του προσώπου τον έκαναν να παραμερίσει τη διαμάχη του με τον Αγαμέμνονα και να επιστρέψει στη μάχη με μοναδικό σκοπό την εκδίκηση. Η απώλεια αυτή αποκάλυψε την βαθιά συναισθηματική εξάρτηση του Αχιλλέα από τον φίλο του, καθορίζοντας τις μετέπειτα πράξεις του.
Ποια είναι η σημασία της πανοπλίας του Αχιλλέα στην ιστορία με τον Πάτροκλο;
Η πανοπλία του Αχιλλέα είναι κεντρικό σύμβολο. Όταν ο Πάτροκλος τη φοράει, κερδίζει μεν προσωρινά τη μάχη, αλλά ταυτόχρονα σφραγίζει τη μοίρα του, καθώς παραβαίνει την εντολή του Αχιλλέα. Η πανοπλία αντιπροσωπεύει την ταυτότητα και τη δύναμη του Αχιλλέα, και η χρήση της από τον Πάτροκλο υπογραμμίζει την τραγική ειρωνεία και την υπέρτατη αφοσίωση της φιλίας τους μέσα στην ελληνική μυθολογία.
Υπάρχει ομοφωνία για τη φύση της φιλίας Αχιλλέα-Πάτροκλου;
Όχι, η ακριβής φύση της σχέσης τους (φιλική, ερωτική, συνδυασμός) αποτελεί αντικείμενο συζήτησης από την αρχαιότητα έως σήμερα. Η Ιλιάδα τονίζει την βαθιά αγάπη και αφοσίωση, χαρακτηριστικά της ιδανικής ηρωικής φιλίας. Μεταγενέστεροι συγγραφείς την ερμήνευσαν ως ερωτική, ενώ σύγχρονοι μελετητές αναλύουν την πολυπλοκότητα του δεσμού τους στο πλαίσιο του ομηρικού έπους και της ελληνικής μυθολογίας, αποφεύγοντας συχνά απόλυτες κατηγοριοποιήσεις.
Πώς επηρέασε η φιλία του Αχιλλέα και του Πάτροκλου την εξέλιξη του Τρωικού Πολέμου;
Η φιλία τους επηρέασε καθοριστικά τον πόλεμο. Η αρχική αποχή του Αχιλλέα λόγω της οργής του επέτρεψε στους Τρώες να κερδίσουν έδαφος. Η απόφαση του Πάτροκλου να πολεμήσει με την πανοπλία του Αχιλλέα ανέτρεψε προσωρινά την κατάσταση, αλλά ο θάνατός του προκάλεσε την ανεξέλεγκτη οργή του Αχιλλέα, οδηγώντας στον θάνατο του Έκτορα και επισπεύδοντας τελικά και το τέλος του ίδιου του Αχιλλέα.
Βιβλιογραφία
- Albersmeier, Sabine, and Michael John Anderson, editors. Heroes: Mortals and Myths in Ancient Greece. Walters Art Museum, 2009.
- Georgiadis, Polis. Ο Θουκυδίδης σε απλά ελληνικά για απλούς ανθρώπους: 64 μαθήματα για τη ζωή από τον μεγαλύτερο ιστορικό της ανθρωπότητας. Εκδόσεις Κάκτος, 2021.
- Hofheinz, Marco, Frank Mathwig, and Matthias Zeindler, editors. Freundschaft: Zur Aktualität eines traditionsreichen Begriffs. Theologischer Verlag Zürich, 2015.
- Holway, Richard. Becoming Achilles: Child-Sacrifice, War, and Misrule in the Iliad and Beyond. Lexington Books, 2012.
- Iliff, Glyn. Η ασπίδα του Αχιλλέα. Μετάφραση Σοφία Αυγερινού, Εκδόσεις Ψυχογιός, 2015.
- Stern-Gillet, Suzanne. Aristotle’s Philosophy of Friendship. State University of New York Press, 1995.
- Trypanis, Kōnstantinos Athanasiou. Ελληνική ποίηση: από τον Όμηρο ως τον Σεφέρη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1986.
