Ο Οδυσσέας δεμένος στο κατάρτι του πλοίου ακούει το τραγούδι των Σειρήνων. Αττικός ερυθρόμορφος στάμνος, περ. 480-470 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο, αριθμός καταλόγου GR 1843.11-3.31.
Η Οδύσσεια, το δεύτερο μεγάλο έπος που αποδίδεται στον Όμηρο, αφηγείται την πολυετή και πολυκύμαντη προσπάθεια του βασιλιά της Ιθάκης, Οδυσσέα, να επιστρέψει στην πατρίδα του μετά το τέλος του Τρωικού πολέμου. Σε αντίθεση με την Ιλιάδα που επικεντρώνεται στα πολεμικά κατορθώματα και τη μάχη, η Οδύσσεια παρουσιάζει μια διαφορετική όψη του ηρωισμού – αυτή της επιμονής, της εφευρετικότητας και της πνευματικής αντοχής. Ο Οδυσσέας, γνωστός για την ευφυΐα και την πολυμήχανη φύση του, αντιμετωπίζει αμέτρητες δοκιμασίες στην προσπάθειά του να φτάσει στην αγαπημένη του Ιθάκη, όπου τον περιμένουν η πιστή του σύζυγος Πηνελόπη και ο γιος του Τηλέμαχος. Το έπος αυτό δεν είναι απλώς η αφήγηση μιας περιπέτειας, αλλά μια βαθιά αλληγορική εξιστόρηση για την ανθρώπινη κατάσταση, τις δοκιμασίες της ζωής και την αέναη αναζήτηση του νόστου – της επιστροφής στην εστία και την οικογενειακή θαλπωρή.
Η Οδύσσεια έχει επηρεάσει βαθύτατα τον παγκόσμιο πολιτισμό και λογοτεχνία, καθιστώντας τον πρωταγωνιστή της σύμβολο της ανθρώπινης περιπλάνησης και αναζήτησης. Οι περιπέτειες του Οδυσσέα – από τη συνάντησή του με τον Κύκλωπα Πολύφημο μέχρι την αντιμετώπιση των Σειρήνων και την κάθοδό του στον Άδη – αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ομηρικής παράδοσης που έχει διαμορφώσει την ελληνική και παγκόσμια λογοτεχνία. Το ταξίδι της επιστροφής του ήρωα στην Ιθάκη έχει μετατραπεί σε μια διαχρονική μεταφορά για την ανθρώπινη αναζήτηση ταυτότητας, σκοπού και οικείου χώρου, επηρεάζοντας καλλιτέχνες και στοχαστές από την αρχαιότητα έως σήμερα (Τρυπάνης).
Ο Οδυσσέας σε μάχη: Χαλκιδικός μελανόμορφος αμφορέας από το Ρήγιο της Νότιας Ιταλίας, περίπου 540 π.Χ. Έργο του Ζωγράφου της Επιγραφής. Διαστάσεις: 39,6 × 24,9 εκ.
Η Αρχή του Ταξιδιού: Από την Τροία στην Περιπλάνηση
Η Αναχώρηση από την Τροία και οι Πρώτες Περιπέτειες
Η περιπέτεια του Οδυσσέα ξεκινά αμέσως μετά την πτώση της Τροίας, όταν ο πολυμήχανος βασιλιάς με τους συντρόφους του αναχωρούν για την επιστροφή στην πατρίδα. Η πρώτη τους στάση είναι η χώρα των Κικόνων, όπου μετά από μια επιτυχημένη επιδρομή, οι άνδρες του Οδυσσέα παραμένουν περισσότερο από όσο θα έπρεπε, με αποτέλεσμα να δεχθούν επίθεση από ενισχύσεις των Κικόνων και να χάσουν αρκετούς συντρόφους. Αυτό το επεισόδιο θέτει τον τόνο για όλη την πορεία του ταξιδιού – η απερισκεψία και η έλλειψη αυτοσυγκράτησης θα αποδειχθούν μοιραίες για την ομάδα των Ιθακήσιων (Μάντης).
Η Οργή του Ποσειδώνα: Η Αιτία της Πολύχρονης Περιπλάνησης
Το καθοριστικό σημείο που μετατρέπει το ταξίδι του Οδυσσέα σε πολυετή περιπλάνηση είναι η σύγκρουσή του με τον θεό Ποσειδώνα. Η τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφημου, γιου του Ποσειδώνα, προκαλεί την οργή του θεού της θάλασσας, ο οποίος ορκίζεται να εμποδίσει την επιστροφή του ήρωα στην Ιθάκη. Αυτή η θεϊκή οργή αποτελεί το κεντρικό εμπόδιο που πρέπει να ξεπεράσει ο Οδυσσέας, δημιουργώντας μια δυναμική αντιπαράθεση μεταξύ της ανθρώπινης ευφυΐας και της θεϊκής δύναμης. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Ποσειδώνας Οδυσσέας Εχθρότητα)
Οι Σύντροφοι του Οδυσσέα και η Σταδιακή Απώλειά τους
Μια από τις τραγικές πτυχές του ταξιδιού είναι η σταδιακή απώλεια των συντρόφων του Οδυσσέα. Από τους αρχικούς δώδεκα στόλους που αναχώρησαν από την Τροία, μόνο το πλοίο του Οδυσσέα καταφέρνει να διασχίσει τους κινδύνους της θάλασσας. Οι σύντροφοί του χάνονται σε διάφορα επεισόδια, είτε λόγω δικών τους σφαλμάτων, όπως όταν άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου, είτε λόγω εξωτερικών κινδύνων, όπως στην περίπτωση της Σκύλλας και της Χάρυβδης. Κάθε απώλεια αυξάνει το βάρος της ευθύνης που φέρει ο Οδυσσέας ως ηγέτης και επιτείνει τη μοναξιά του ταξιδιού του.
Νους και Μήτις: Τα Όπλα του Οδυσσέα στη Μάχη με το Άγνωστο
Σε αντίθεση με τους ήρωες της Ιλιάδας που διακρίνονται κυρίως για τη σωματική τους ρώμη, ο Οδυσσέας ξεχωρίζει για την εξυπνάδα και την επινοητικότητά του. Η μήτις του – η ευφυΐα και η πρακτική σοφία – είναι το κύριο όπλο του απέναντι στις προκλήσεις του ταξιδιού. Από την αντιμετώπιση του Πολύφημου μέχρι την απόδραση από την Καλυψώ, ο Οδυσσέας χρησιμοποιεί τη διορατικότητα και την προσαρμοστικότητά του για να ξεπεράσει εμπόδια που θα ήταν αδύνατον να αντιμετωπιστούν μόνο με τη σωματική δύναμη.
Οι Θεοί ως Συμμάχοι και Αντίπαλοι στο Ταξίδι του Οδυσσέα
Καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού, οι θεοί διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην πορεία του Οδυσσέα. Ενώ ο Ποσειδώνας παραμένει ο κύριος αντίπαλος, η Αθηνά στέκεται σταθερά στο πλευρό του ήρωα, προσφέροντας καθοδήγηση και προστασία. Ο Δίας, ως ο υπέρτατος κριτής, επιτρέπει τελικά την επιστροφή του Οδυσσέα, αναγνωρίζοντας την αξία και την επιμονή του. Αυτή η θεϊκή διάσταση του ταξιδιού αναδεικνύει τη σημασία της εύνοιας των θεών στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, αλλά και την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος μπορεί, με τις αρετές του, να κερδίσει την εκτίμηση ακόμα και των αθανάτων.
Σκηνή νέκυιας: Ο Οδυσσέας συνομιλεί με τον Τειρεσία στον Άδη. Λουκανικός ερυθρόμορφος κάλυκας-κρατήρας του Ζωγράφου του Δόλωνος (περ. 380 π.Χ.). Μουσείο BnF.
Σημαντικοί Σταθμοί στο Ταξίδι της Επιστροφής
Η Συνάντηση με τον Κύκλωπα Πολύφημο
Από τις πιο εμβληματικές στιγμές της Οδύσσειας είναι η συνάντηση του Οδυσσέα με τον Κύκλωπα Πολύφημο. Το επεισόδιο αυτό αποκαλύπτει τόσο την ευφυΐα όσο και τις αδυναμίες του πρωταγωνιστή. Μετά την παγίδευσή τους στο σπήλαιο του τερατώδους γίγαντα, ο πολυμήχανος Οδυσσέας επινοεί ένα τέχνασμα – συστήνεται ως “Κανένας” και, αφού μεθύσει τον Κύκλωπα, τον τυφλώνει με ένα πυρακτωμένο παλούκι. Όταν οι άλλοι Κύκλωπες σπεύδουν σε βοήθεια και ρωτούν ποιος του επιτέθηκε, ο Πολύφημος απαντά “Κανένας”, οδηγώντας τους στην αποχώρηση. Ωστόσο, στην κομβική στιγμή της διαφυγής, ο Οδυσσέας δεν μπορεί να συγκρατήσει την περηφάνια του και αποκαλύπτει την ταυτότητά του, προκαλώντας την οργή του Ποσειδώνα και καθορίζοντας έτσι την πορεία της μελλοντικής του περιπλάνησης.
Κίρκη και Καλυψώ: Οι Θεϊκές Παγίδες του Νόστου
Στην πορεία του νόστου, ο Οδυσσέας συναντά δύο ισχυρές θεϊκές μορφές που απειλούν να ματαιώσουν την επιστροφή του – την μάγισσα Κίρκη και τη νύμφη Καλυψώ. Η Κίρκη μεταμορφώνει τους συντρόφους του σε χοίρους, αλλά ο Οδυσσέας, με τη βοήθεια του Ερμή, καταφέρνει να αντισταθεί στα μάγια της και να την πείσει να επαναφέρει τους συντρόφους του. Παραμένουν για ένα έτος στο νησί της, όπου η Κίρκη τελικά προσφέρει πολύτιμες συμβουλές για το υπόλοιπο ταξίδι τους. Η Καλυψώ, από την άλλη πλευρά, κρατά τον Οδυσσέα για επτά χρόνια στο νησί της Ωγυγία, προσφέροντάς του αθανασία και αιώνια νεότητα. Ο ήρωας όμως, παρά τις θεϊκές προσφορές, παραμένει προσηλωμένος στον στόχο του να επιστρέψει στην αγαπημένη του Ιθάκη, αποδεικνύοντας την αξία της θνητής ανθρώπινης ζωής και των οικογενειακών δεσμών έναντι της αθανασίας. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Οδυσσέας Καλυψώ Αθανασία)
Η Φιλοξενία των Φαιάκων: Το Τελευταίο Στάδιο πριν την Ιθάκη
Μετά την απελευθέρωσή του από την Καλυψώ, ο Οδυσσέας φτάνει στο νησί των Φαιάκων, όπου για πρώτη φορά αντιμετωπίζεται με σεβασμό και αληθινή φιλοξενία. Εκεί, στην αυλή του βασιλιά Αλκίνοου, ο Οδυσσέας αφηγείται τις περιπέτειές του, αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά την ταυτότητά του και ολόκληρη την ιστορία του ταξιδιού του. Οι Φαίακες, εντυπωσιασμένοι από τις διηγήσεις του και αναγνωρίζοντας τη γενναιότητα και την αντοχή του, αποφασίζουν να τον βοηθήσουν να επιστρέψει στην πατρίδα του, προσφέροντάς του ένα πλοίο και πολύτιμα δώρα. Αυτή η φιλόξενη υποδοχή σηματοδοτεί το τέλος της θαλάσσιας περιπλάνησης του Οδυσσέα και την αρχή της τελικής φάσης της επιστροφής του – την ανάκτηση της θέσης του στην Ιθάκη.
Αττική μελανόμορφη λήκυθος (490-480 π.Χ.) από την Ερέτρια που απεικονίζει τη συνάντηση του Οδυσσέα με την Κίρκη. Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αρ. ευρ. Α 1133.
Η Επιστροφή στην Ιθάκη και η Αποκατάσταση
Ο Οδυσσέας ως Επαίτης: Η Αναγνώριση και οι Μνηστήρες
Η άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη σηματοδοτεί την έναρξη του τελευταίου και ίσως πιο απαιτητικού σταδίου της περιπέτειάς του. Η θεά Αθηνά, προστάτιδα του ήρωα καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού του, τον μεταμορφώνει σε γέροντα επαίτη ώστε να μην αναγνωριστεί πρόωρα. Αυτή η μεταμφίεση του επιτρέπει να παρατηρήσει και να αξιολογήσει την κατάσταση στο παλάτι του, όπου οι μνηστήρες καταχρώνται τη φιλοξενία και την περιουσία του για χρόνια, διεκδικώντας το χέρι της συζύγου του Πηνελόπης και τον θρόνο της Ιθάκης.
Η Συνάντηση με τον Εύμαιο και τον Τηλέμαχο
Η πρώτη επαφή του Οδυσσέα με την Ιθάκη γίνεται μέσω του πιστού χοιροβοσκού Εύμαιου, ο οποίος, παρότι δεν αναγνωρίζει τον κύριό του, του προσφέρει άριστη φιλοξενία. Στη συνέχεια, ο Οδυσσέας συναντά τον γιο του Τηλέμαχο, ο οποίος επέστρεφε από το ταξίδι του στην Πύλο και τη Σπάρτη, όπου αναζητούσε πληροφορίες για την τύχη του πατέρα του. Η αναγνώριση μεταξύ πατέρα και γιου είναι από τις πιο συγκινητικές στιγμές του έπους, καθώς ο Οδυσσέας αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα στον Τηλέμαχο, και οι δύο καταστρώνουν το σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων.
Η Δοκιμασία του Τόξου και η Τιμωρία των Μνηστήρων
Η κορύφωση της επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη είναι η περίφημη σκηνή της δοκιμασίας του τόξου. Η Πηνελόπη, που παραμένει πιστή στον σύζυγό της παρά την πολυετή απουσία του, ανακοινώνει στους μνηστήρες ότι θα παντρευτεί όποιον καταφέρει να περάσει ένα βέλος μέσα από δώδεκα πελέκεις με το τόξο του Οδυσσέα. Οι μνηστήρες, ένας προς έναν, αποτυγχάνουν ακόμα και να τεντώσουν το τόξο, ενώ ο Οδυσσέας, μεταμφιεσμένος ακόμα σε επαίτη, επιτυγχάνει την δοκιμασία με την πρώτη προσπάθεια και αμέσως μετά στρέφει τα βέλη του εναντίον των μνηστήρων. Η μνηστηροφονία που ακολουθεί είναι μια από τις πιο δραματικές σκηνές της Οδύσσειας, συμβολίζοντας την αποκατάσταση της τάξης και της δικαιοσύνης. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Μνηστηροφονία Οδύσσεια Τόξο)
Η Επανένωση με την Πηνελόπη: Η Ολοκλήρωση του Ταξιδιού
Μετά την εξόντωση των μνηστήρων, ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει την τελευταία δοκιμασία – την αναγνώριση από την πιστή του σύζυγο Πηνελόπη. Παρά την αρχική της δυσπιστία, η Πηνελόπη θέτει μια τελευταία δοκιμασία στον άντρα που ισχυρίζεται ότι είναι ο σύζυγός της – του ζητά να μετακινήσει το συζυγικό κρεβάτι, γνωρίζοντας ότι αυτό είναι αδύνατο καθώς ο Οδυσσέας το είχε κατασκευάσει γύρω από τον κορμό ενός ζωντανού δέντρου. Η γνώση αυτού του μυστικού από τον Οδυσσέα πείθει τελικά την Πηνελόπη για την ταυτότητά του, οδηγώντας στην συγκινητική επανένωση του ζευγαριού μετά από είκοσι χρόνια χωρισμού.
Η Συμφιλίωση με την Ιθάκη: Ο Οδυσσέας ως Βασιλιάς και Πατέρας
Η Οδύσσεια ολοκληρώνεται με την αποκατάσταση του Οδυσσέα στον θρόνο της Ιθάκης και τη συμφιλίωση με τους συμπατριώτες του. Ο ήρωας, έχοντας πλέον επιστρέψει στην κανονική του μορφή, επισκέπτεται τον γέροντα πατέρα του, Λαέρτη, προσφέροντας μια συγκινητική στιγμή οικογενειακής επανένωσης. Παράλληλα, αντιμετωπίζει την απειλή της εκδίκησης από τις οικογένειες των μνηστήρων, μια διαμάχη που επιλύεται με την παρέμβαση της Αθηνάς και του Δία, οι οποίοι επιβάλλουν την ειρήνη. Το ταξίδι του Οδυσσέα ολοκληρώνεται έτσι με την αποκατάσταση της αρμονίας στο βασίλειό του και την επιστροφή του στον ρόλο του ως βασιλιά, συζύγου και πατέρα.
Πήλινη πλάκα από τη Μήλο απεικονίζουσα την επιστροφή του Οδυσσέα στην Πηνελόπη περίπου 460-450 π.Χ. Διαστάσεις: 18,7 x 27,8 εκ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη.
Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση
Η Οδύσσεια έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυδιάστατων ερμηνειών από μελετητές διαφορετικών επιστημονικών προσεγγίσεων. Ο Βέρναντ εξετάζει τον Οδυσσέα ως αρχέτυπο της μετάβασης από τον ηρωικό στον πολιτικό άνθρωπο, ενώ ο Μπένγιαμιν αναλύει τον νόστο ως αλληγορία ανθρώπινης αυτογνωσίας. Ο Σταν έχει προσεγγίσει το έπος ψυχαναλυτικά, εντοπίζοντας στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα την πορεία προς την ατομική ολοκλήρωση. Αντίθετα, ο Φίνλεϊ επικεντρώνεται στην ιστορικότητα του κειμένου, αναζητώντας στοιχεία της μυκηναϊκής και μετα-μυκηναϊκής κοινωνίας. Νεότεροι μελετητές όπως ο Μάλκιν και η Ντίμοκ προσεγγίζουν το έπος μέσα από μετα-αποικιακές και φεμινιστικές θεωρήσεις, αναδεικνύοντας τις έμφυλες σχέσεις εξουσίας και την κατασκευή της ταυτότητας του “άλλου” στο κείμενο.
Επίλογος
Το ταξίδι του Οδυσσέα αποτελεί μια διαχρονική αλληγορία για την ανθρώπινη ύπαρξη – μια αφήγηση που υπερβαίνει τα στενά όρια του μύθου και μεταμορφώνεται σε καθολικό σύμβολο της ανθρώπινης αναζήτησης για ταυτότητα, σκοπό και ολοκλήρωση. Ο πολυμήχανος βασιλιάς της Ιθάκης συμβολίζει την ακατάπαυστη ανθρώπινη προσπάθεια να υπερβούμε τα εμπόδια, να αντιμετωπίσουμε τους κινδύνους και τελικά να επιστρέψουμε στην εστία μας – είτε αυτή είναι κυριολεκτική είτε μεταφορική.
Μέσα από τις περιπέτειες του Οδυσσέα, ο Όμηρος μάς υπενθυμίζει ότι η ζωή δεν είναι απλώς ο προορισμός αλλά το ίδιο το ταξίδι, με τις δοκιμασίες, τις απώλειες, τις χαρές και τις ανακαλύψεις του. Η Οδύσσεια εξακολουθεί να αντηχεί στη συλλογική μας συνείδηση, καλώντας μας να αναγνωρίσουμε στη δική μας διαδρομή τον προσωπικό μας νόστο – το δικό μας ταξίδι επιστροφής προς αυτό που πραγματικά είμαστε.
Πήλινος κάλυκας-κρατήρας με ερυθρόμορφη διακόσμηση, αποδιδόμενος στον Ζωγράφο της Περσεφόνης, απεικονίζων τον Οδυσσέα να καταδιώκει την Κίρκη, περ. 440 π.Χ.
Συχνές Ερωτήσεις
Πόσα χρόνια διήρκεσε το ταξίδι της επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη;
Το ταξίδι της επιστροφής του Οδυσσέα από την Τροία στην Ιθάκη διήρκεσε δέκα ολόκληρα χρόνια. Αν συνυπολογίσουμε τη δεκαετή συμμετοχή του στον Τρωικό πόλεμο, ο Οδυσσέας έμεινε μακριά από την πατρίδα του συνολικά είκοσι χρόνια. Αυτή η μακρά απουσία αποτελεί βασικό στοιχείο της πλοκής, καθώς δημιουργεί τις συνθήκες για τη δοκιμασία της πίστης της Πηνελόπης και την απειλή των μνηστήρων προς το θρόνο της Ιθάκης.
Ποιες ήταν οι σημαντικότερες περιπέτειες του Οδυσσέα κατά την επιστροφή του;
Κατά το μακρύ ταξίδι επιστροφής του από την Τροία, ο Οδυσσέας αντιμετώπισε πολυάριθμες δοκιμασίες. Μεταξύ των πιο εμβληματικών περιπετειών συγκαταλέγονται η τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφημου, η αντιμετώπιση της μάγισσας Κίρκης, η διέλευση ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, η αντίσταση στο τραγούδι των Σειρήνων, και η επταετής παραμονή του στο νησί της νύμφης Καλυψώς. Κάθε περιπέτεια δοκίμαζε διαφορετικές πτυχές του χαρακτήρα του.
Γιατί ο Ποσειδώνας καταδίωξε τον Οδυσσέα κατά την επιστροφή του;
Η έχθρα του Ποσειδώνα προς τον Οδυσσέα πηγάζει από την τύφλωση του γιου του, του Κύκλωπα Πολύφημου. Όταν ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Πολύφημο για να διαφύγει από το σπήλαιό του, ο Κύκλωπας προσευχήθηκε στον πατέρα του να εκδικηθεί. Ο Ποσειδώνας, ως θεός της θάλασσας, καταδίωξε ανελέητα τον Οδυσσέα, προκαλώντας θύελλες και ναυάγια που επιμήκυναν δραματικά το ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη.
Πώς κατάφερε ο Οδυσσέας να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες της Πηνελόπης;
Φτάνοντας στην Ιθάκη, ο Οδυσσέας μεταμφιέστηκε σε επαίτη με τη βοήθεια της Αθηνάς για να παρατηρήσει την κατάσταση στο παλάτι του. Συνεργάστηκε με τον γιο του Τηλέμαχο, τον χοιροβοσκό Εύμαιο και τον βουκόλο Φιλοίτιο για να σχεδιάσει την εξόντωση των μνηστήρων. Η αποφασιστική στιγμή ήρθε με τη δοκιμασία του τόξου, όπου ο Οδυσσέας απέδειξε την ταυτότητά του και στη συνέχεια χρησιμοποίησε το ίδιο τόξο για να εξοντώσει τους μνηστήρες.
Ποια είναι η διαχρονική σημασία του νόστου του Οδυσσέα στην παγκόσμια λογοτεχνία;
Το ταξίδι επιστροφής του Οδυσσέα έχει εμπνεύσει αμέτρητα λογοτεχνικά έργα παγκοσμίως, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η έννοια του νόστου, της επιστροφής στην πατρίδα, έχει καταστεί θεμελιώδες αρχέτυπο που συμβολίζει την αναζήτηση ταυτότητας και αυτογνωσίας. Σύγχρονοι συγγραφείς όπως ο Τζέιμς Τζόις και ο Ντέρεκ Γουόλκοτ έχουν αναδημιουργήσει το ομηρικό ταξίδι σε νέα πλαίσια, ενώ η έννοια της επιστροφής παραμένει κεντρικό θέμα σε πολλές μορφές αφήγησης.
Βιβλιογραφία
- Bakker, E. J., Montanari, F., & Rengakos, A. (2006). La poésie épique grecque: métamorphoses d’un genre littéraire. Vandoeuvres: Fondation Hardt pour l’études de l’Antiquité classique.
- Doukas, K. (1993). To megalo mystiko tou Homērou: Odysseia. Athēna: Ekdoseis Astēr.
- Finley, M. I. (2002). The World of Odysseus. New York: New York Review Books.
- Freely, J. (χ.χ.). Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο με τον Όμηρο. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
- Homère, & Laffon, M. (2007). L’Odyssée – Le Retour d’Ulysse – Texte intégral. Paris: Éditions De La Martinière Jeunesse.
- Malkin, I. (1998). The Returns of Odysseus: Colonization and Ethnicity. Berkeley: University of California Press.
- Μάντης, Κ. (χ.χ.). Αναλύσεις Κειμένων: Γ. Ιωάννου “Η μόνη κληρονομιά”. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
- Τρυπάνης, Κ. Α. (1986). Ελληνική ποίηση: από τον Όμηρο ως τον Σεφέρη. Αθήνα: Εστία.
