Ηρακλής και Τήλεφος. Ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο (1ος-2ος αι. μ.Χ.) ελληνικού πρωτοτύπου (4ος αι. π.Χ.). Μουσείο Λούβρου (Παρίσι, Γαλλία).
Στον πλούσιο καμβά της ελληνικής μυθολογίας, λίγες ιστορίες αντηχούν τόσο έντονα όσο αυτή των Ηρακλειδών, των απογόνων του θρυλικού ήρωα Ηρακλή. Δεν πρόκειται απλώς για μια γενεαλογική καταγραφή, αλλά για μια επική αφήγηση εκτοπισμού, περιπλάνησης και τελικής επιστροφής, μια ιστορία που συνδέθηκε άρρηκτα με κοσμογονικές αλλαγές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Οι Ηρακλείδες, διωγμένοι από την πατρίδα τους, την Πελοπόννησο, μετά τον θάνατο του ένδοξου προγόνου τους, ενσάρκωσαν την επιμονή και τη διεκδίκηση της κληρονομιάς τους. Η πορεία τους, γεμάτη δυσκολίες και μάχες, αποτελεί κεντρικό κεφάλαιο της μυθικής ιστορίας, φωτίζοντας τις μετακινήσεις πληθυσμών, τις πολιτικές ανακατατάξεις και τη διαμόρφωση των βασιλείων που κυριάρχησαν στην κλασική εποχή. Η ιστορία της επιστροφής τους, συχνά ταυτιζόμενη με την λεγόμενη “Κάθοδο των Δωριέων”, εξηγεί μυθολογικά την κυριαρχία των Δωρικών φύλων σε περιοχές όπως η Σπάρτη, το Άργος και η Μεσσηνία. Οι θρύλοι που περιβάλλουν τους Ηρακλείδες, διανθισμένοι με θεϊκές παρεμβάσεις, ηρωικές πράξεις και τραγικές απώλειες, προσφέρουν μια γοητευτική ματιά στις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για την καταγωγή, τη δικαιοσύνη και το πεπρωμένο (Παπαθωμάς). Η κατανόηση της ιστορίας τους είναι ουσιώδης για να αντιληφθούμε τη μετάβαση από τη Μυκηναϊκή εποχή στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο της ελληνικής ιστορίας.
Ο ήρωας Ηρακλής, από τον οποίο κατάγονταν οι Ηρακλείδες, με την προστάτιδά του Αθηνά. Εσωτερικό κύλικας, έργο του Δούριδος. Κρατικές Αρχαιολογικές Συλλογές (Μόναχο, Γερμανία).
Η Καταγωγή: Ποιοι ήταν οι Ηρακλείδες;
Οι Ηρακλείδες, όπως φανερώνει και το όνομά τους, ήταν οι πολυάριθμοι απόγονοι του μεγαλύτερου ήρωα της ελληνικής μυθολογίας, του Ηρακλή. Γεννημένος από τον Δία και την Αλκμήνη, ο Ηρακλής απέκτησε πολλούς γιους και κόρες από διάφορες συντρόφους κατά τη διάρκεια της πολυτάραχης ζωής του. Οι πιο γνωστοί και σημαντικοί για την αφήγηση της επιστροφής στην Πελοπόννησο ήταν οι γιοι που απέκτησε με τη Δηιάνειρα, με κυριότερο τον Ύλλο, αλλά και άλλοι, όπως ο Τληπόλεμος (που ηγήθηκε των Ροδίων στον Τρωικό Πόλεμο) και οι γιοι που απέκτησε από τις Θεσπιάδες. Μετά τον θάνατο και την αποθέωση του Ηρακλή, οι απόγονοί του βρέθηκαν στο στόχαστρο του Ευρυσθέα, βασιλιά των Μυκηνών και του Τίρυνθα, του ίδιου που είχε αναθέσει στον Ηρακλή τους περίφημους δώδεκα άθλους. Ο φόβος του Ευρυσθέα για την πιθανή διεκδίκηση του θρόνου από τους απογόνους του ήρωα τον οδήγησε να τους καταδιώξει ανελέητα (Collectif et al.). Αυτή η καταδίωξη σηματοδότησε την αρχή μιας μακράς περιόδου εξορίας και περιπλάνησης για τους Ηρακλείδες.
Η Εξορία και οι Περιπλανήσεις
Αναζητώντας καταφύγιο, οι Ηρακλείδες, υπό την ηγεσία του γηραιού Ιόλαου (ανιψιού και συμπολεμιστή του Ηρακλή) και της Αλκμήνης, κατέφυγαν αρχικά στον Κύηκα, βασιλιά της Τραχίνας. Ωστόσο, η πίεση και οι απειλές του Ευρυσθέα τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν και την Τραχίνα. Η επόμενη στάση τους ήταν η Αθήνα, όπου ο βασιλιάς Θησέας, ή οι γιοι του μετά τον θάνατό του, τους δέχτηκαν και τους παρείχαν προστασία. Η Αθήνα έγινε το θέατρο της αποφασιστικής σύγκρουσης. Ο Ευρυσθέας, απαιτώντας την παράδοση των Ηρακλειδών, εισέβαλε στην Αττική. Στη μάχη που ακολούθησε στον Μαραθώνα, οι Αθηναίοι, βοηθούμενοι από τους Ηρακλείδες (ιδιαίτερα τον Ύλλο), νίκησαν τον στρατό του Ευρυσθέα. Ο ίδιος ο Ευρυσθέας σκοτώθηκε, είτε από τον Ιόλαο είτε από τον Ύλλο. Η τραγωδία του Ευριπίδη «Ηρακλείδαι» δραματοποιεί ακριβώς αυτά τα γεγονότα, εστιάζοντας στην αναζήτηση ασύλου στην Αθήνα και τη σύγκρουση με τον Ευρυσθέα (ίσως αξίζει μια θεατρική αναζήτηση για σχετικές παραστάσεις). Μετά τον θάνατο του διώκτη τους, οι Ηρακλείδες ένιωσαν ελεύθεροι να διεκδικήσουν την κληρονομιά τους στην Πελοπόννησο.
Η Επιστροφή στην Πελοπόννησο: Η Κάθοδος των Δωριέων
Η προσπάθεια των Ηρακλειδών να επιστρέψουν στην Πελοπόννησο δεν ήταν άμεση ούτε εύκολη. Η παράδοση συνδέει την επιστροφή τους με την ευρύτερη μετακίνηση των Δωρικών φύλων, ένα γεγονός που οι ιστορικοί ονομάζουν “Κάθοδο των Δωριέων”. Αν και η ιστορικότητα και η ακριβής φύση αυτής της “καθόδου” αμφισβητούνται (υπάρχει συζήτηση για το αν ήταν μια μαζική εισβολή, μια σταδιακή διείσδυση ή ένας συνδυασμός παραγόντων), η μυθολογική αφήγηση την παρουσιάζει ως μια στρατιωτική εκστρατεία υπό την ηγεσία των Ηρακλειδών.
Η Μάχη στον Ισθμό και οι Πρώτες Αποτυχίες
Η πρώτη απόπειρα επιστροφής, υπό την ηγεσία του Ύλλου, απέτυχε. Σύμφωνα με τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών, οι Ηρακλείδες έπρεπε να επιστρέψουν “μετά τον τρίτο καρπό” και μέσω “της στενής οδού διά θαλάσσης”. Ο Ύλλος παρερμήνευσε τον χρησμό, θεωρώντας ότι “τρίτος καρπός” σήμαινε τρία χρόνια και “στενή οδός” τον Ισθμό της Κορίνθου. Επιχείρησε να εισβάλει μέσω του Ισθμού, αλλά ηττήθηκε σε μονομαχία από τον Έχεμο, βασιλιά της Τεγέας, και σκοτώθηκε. Οι Ηρακλείδες υποχώρησαν ξανά, δεσμευμένοι από συμφωνία να μην ξαναπροσπαθήσουν για πενήντα ή εκατό χρόνια (οι πηγές διαφέρουν).
Ο Ρόλος του Χρησμού και η Επιτυχής Διάβαση
Γενιές αργότερα, οι απόγονοι του Ύλλου, οι αδελφοί Τήμενος, Κρεσφόντης και Αριστόδημος (ή οι γιοι του Αριστόδημου, Προκλής και Ευρυσθένης, καθώς ο ίδιος πέθανε πριν την εισβολή, χτυπημένος από κεραυνό), αποφάσισαν να επιχειρήσουν ξανά. Έχοντας κατανοήσει σωστά τον χρησμό – “τρίτος καρπός” σήμαινε την τρίτη γενιά και “στενή οδός διά θαλάσσης” το στενό Ρίου-Αντιρρίου – ναυπήγησαν στόλο στη Ναύπακτο. Σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Όξυλος, ένας Αιτωλός σύμμαχος, ο οποίος, σύμφωνα με έναν άλλο χρησμό, έπρεπε να τους οδηγήσει (“άνδρας με τρία μάτια”, καθώς είχε χάσει το ένα μάτι και ίππευε άλογο που είχε επίσης δύο μάτια). Διασχίζοντας τον Κορινθιακό κόλπο στο στενό, οι Ηρακλείδες και οι σύμμαχοί τους Δωριείς κατάφεραν τελικά να αποβιβαστούν στην Πελοπόννησο.
Η Κατάκτηση και ο Διαμοιρασμός
Η άφιξη των Ηρακλειδών και των Δωριέων στην Πελοπόννησο οδήγησε σε συγκρούσεις με τους υπάρχοντες πληθυσμούς (Αχαιούς, Ίωνες). Ο κύριος αντίπαλός τους ήταν ο Τισαμενός, γιος του Ορέστη, που βασίλευε στο Άργος και τη Σπάρτη. Οι Ηρακλείδες νίκησαν τον Τισαμενό, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη ή κατέφυγε στην Αχαΐα. Μετά την κατάκτηση των βασικών κέντρων της Πελοποννήσου, οι τρεις ηγέτες (Τήμενος, Κρεσφόντης και οι γιοι του Αριστόδημου) αποφάσισαν να μοιράσουν τη γη με κλήρο. Ο Τήμενος έλαβε το Άργος, οι δίδυμοι γιοι του Αριστόδημου, Ευρυσθένης και Προκλής, έλαβαν τη Σπάρτη (εγκαθιδρύοντας τη διπλή βασιλεία), και ο Κρεσφόντης πήρε την εύφορη Μεσσηνία. Ο Όξυλος ανταμείφθηκε με την Ηλεία. Αυτός ο διαμοιρασμός εξηγούσε μυθολογικά την προέλευση των δωρικών βασιλείων της Πελοποννήσου. Όπως επισημαίνει και ο Σάββας Γώγος στη μελέτη του, η παρουσία των Ηρακλειδών αποτυπώθηκε και στην τέχνη, όπως σε παραστάσεις αγγείων (Γώγος).
Οι Ηρακλείδες στη Σπάρτη, το Άργος και τη Μεσσηνία
Η εγκατάσταση των Ηρακλειδών στα νέα τους βασίλεια δεν ήταν πάντα ειρηνική. Στη Σπάρτη, οι απόγονοι των Ευρυσθένη (Αγιάδες) και Προκλή (Ευρυπωντίδες) καθιέρωσαν τη μοναδική διπλή βασιλεία που χαρακτήρισε την πόλη για αιώνες. Η καταγωγή από τον Ηρακλή προσέδιδε τεράστιο κύρος στους βασιλείς της Σπάρτης. Στο Άργος, ο Τήμενος αρχικά ευνόησε τον γαμπρό του Δηιφόντη έναντι των γιων του, γεγονός που οδήγησε στη δολοφονία του από αυτούς. Παρά τις εσωτερικές διαμάχες, οι Ηρακλείδες βασιλείς κυριάρχησαν στο Άργος για σημαντικό διάστημα. Στη Μεσσηνία, ο Κρεσφόντης προσπάθησε να κυβερνήσει δίκαια, εξισώνοντας τους Δωριείς κατακτητές με τον ντόπιο πληθυσμό. Αυτή η πολιτική δυσαρέστησε τους Δωριείς αριστοκράτες, οι οποίοι τον δολοφόνησαν μαζί με τους γιους του, εκτός από τον νεότερο, τον Αίπυτο, ο οποίος αργότερα εκδικήθηκε τον θάνατο του πατέρα του και ανέκτησε τον θρόνο.
Ηρακλείδες πέρα από την Πελοπόννησο
Η επιρροή και η διασπορά των Ηρακλειδών δεν περιορίστηκε στην Πελοπόννησο. Ο Τληπόλεμος, γιος του Ηρακλή, είχε ήδη από παλιά εγκατασταθεί στη Ρόδο, γινόμενος ο ηγεμόνας της. Απόγονοι του Ηρακλή διεκδίκησαν ή κατέλαβαν θρόνους και σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου. Η βασιλική δυναστεία της Μακεδονίας, οι Αργεάδες (στην οποία ανήκε και ο Μέγας Αλέξανδρος), ισχυριζόταν επίσης ότι καταγόταν από τον Ηρακλή μέσω του Τημένου του Άργους. Επίσης, η δυναστεία των Βακχιαδών στην Κόρινθο, αν και Δωριείς, θεωρούσαν ότι είχαν συγγένεια με τους Ηρακλείδες. Αυτή η ευρεία διάδοση του μύθου της ηρακλείδιας καταγωγής υπογραμμίζει το τεράστιο κύρος του Ηρακλή και τη σημασία της ηρωικής καταγωγής για τη νομιμοποίηση της εξουσίας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (μια συναρπαστική πτυχή της ελληνικής ιστορίας).
Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση
Η αφήγηση της “Καθόδου των Δωριέων” και της επιστροφής των Ηρακλειδών, αν και κεντρική στην αρχαία ελληνική παράδοση, έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονης συζήτησης και κριτικής από σύγχρονους ιστορικούς και αρχαιολόγους. Ερευνητές όπως ο Jonathan M. Hall εξετάζουν την εθνοτική ταυτότητα και τις μετακινήσεις πληθυσμών, αμφισβητώντας την ιδέα μιας ενιαίας, μαζικής δωρικής εισβολής (Hall). Άλλοι μελετητές, όπως παλαιότερα ο Vincent Desborough, τείνουν να δέχονται μια πιο κυριολεκτική ερμηνεία των αρχαίων πηγών, υποστηρίζοντας μια σημαντική μετακίνηση πληθυσμού που επέφερε πολιτισμικές αλλαγές. Η αρχαιολογική μαρτυρία είναι συχνά αμφίσημη, με ορισμένα ευρήματα να υποδεικνύουν συνέχειες και άλλα ασυνέχειες στα τέλη της Μυκηναϊκής εποχής. Η συζήτηση επικεντρώνεται στο αν ο μύθος των Ηρακλειδών αντανακλά ιστορικά γεγονότα, έστω και παραμορφωμένα, ή αν αποτελεί μια μεταγενέστερη κατασκευή για τη νομιμοποίηση της δωρικής κυριαρχίας.
Χάρτης της εξάπλωσης των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων (βάσει Woodard/Risch). Με πορτοκαλί οι δωρικές περιοχές που ο μύθος συνδέει με τους Ηρακλείδες.
Επίλογος
Η ιστορία των Ηρακλειδών, των θρυλικών απογόνων του Ηρακλή, υπερβαίνει τα όρια μιας απλής μυθολογικής αφήγησης. Λειτούργησε ως θεμελιώδης μύθος καταγωγής για μερικές από τις ισχυρότερες πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας, κυρίως τη Σπάρτη, το Άργος και τη Μεσσηνία, αλλά και για δυναστείες όπως οι Αργεάδες της Μακεδονίας. Η επική τους πορεία – από την αδικία της εξορίας, στις κακουχίες της περιπλάνησης και τέλος στη θριαμβευτική, αν και αιματηρή, επιστροφή στην πατρογονική γη της Πελοποννήσου – ενσάρκωσε ιδανικά όπως η επιμονή, η διεκδίκηση της δικαιοσύνης και η σημασία της ηρωικής κληρονομιάς. Συνδεδεμένη άρρηκτα με την αμφιλεγόμενη “Κάθοδο των Δωριέων”, η ιστορία των Ηρακλειδών προσπάθησε να εξηγήσει τις μεγάλες ανακατατάξεις που σημάδεψαν τη μετάβαση από την Εποχή του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου στον ελλαδικό χώρο, διαμορφώνοντας τον πολιτικό και πολιτισμικό χάρτη της κλασικής Ελλάδας.
Η σκιά του Ηρακλή πέφτει βαριά στους απογόνους του. Η ιστορία των Ηρακλειδών είναι μια αφήγηση για την κληρονομιά, τη διεκδίκηση και το πεπρωμένο.
Συχνές Ερωτήσεις
H3: Ποιοι ακριβώς θεωρούνται Ηρακλείδες στην Ελληνική μυθολογία;
Απάντηση: Στην Ελληνική μυθολογία, Ηρακλείδες ονομάζονται όλοι οι απόγονοι του ημίθεου Ηρακλή. Αν και ο Ηρακλής είχε πολλά παιδιά, η αφήγηση της “Επιστροφής” (ή “Καθόδου”) επικεντρώνεται κυρίως στους γιους και τους εγγονούς του που, μετά τον θάνατό του και την εξορία τους, διεκδίκησαν και τελικά κατέκτησαν τα βασίλεια της Πελοποννήσου, όπως ο Ύλλος, ο Τήμενος, ο Κρεσφόντης και οι δίδυμοι ιδρυτές της Σπάρτης.
H3: Υπάρχει ιστορική βάση στον μύθο της επιστροφής των Ηρακλειδών;
Απάντηση: Η ιστορικότητα της επιστροφής των Ηρακλειδών, όπως περιγράφεται στην Ελληνική μυθολογία, είναι αντικείμενο συζήτησης. Πολλοί ιστορικοί συνδέουν τον μύθο με τις μετακινήσεις των Δωριέων στα τέλη της Μυκηναϊκής εποχής. Ωστόσο, αμφισβητείται αν πρόκειται για ακριβή καταγραφή γεγονότων ή για έναν μεταγενέστερο μύθο που στόχευε στη νομιμοποίηση της εξουσίας των Δωριέων απογόνων του Ηρακλή.
H3: Ποια σχέση έχει η ιστορία των απογόνων του Ηρακλή με τη Σπάρτη;
Απάντηση: Η σχέση είναι θεμελιώδης για την Ελληνική μυθολογία και την ιστορία της Σπάρτης. Οι δύο βασιλικοί οίκοι της Σπάρτης, οι Αγιάδες και οι Ευρυπωντίδες, ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν απευθείας από τους δίδυμους Ηρακλείδες Ευρυσθένη και Προκλή, γιους του Αριστόδημου. Αυτή η ηρακλείδια καταγωγή προσέδιδε ιερότητα και κύρος στη μοναδική διπλή βασιλεία της πόλης.
H3: Γιατί ο Ευρυσθέας καταδίωξε τους Ηρακλείδες;
Απάντηση: Σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία, ο Ευρυσθέας, βασιλιάς των Μυκηνών, ήταν αυτός που ανέθεσε τους άθλους στον Ηρακλή. Μετά τον θάνατο του ήρωα, ο Ευρυσθέας φοβήθηκε ότι οι πολυάριθμοι και ισχυροί Ηρακλείδες, ως νόμιμοι κληρονόμοι του προγόνου τους, θα διεκδικούσαν τον θρόνο του Άργους και των Μυκηνών. Αυτός ο φόβος τον οδήγησε να εξορίσει και να καταδιώξει τους απογόνους του Ηρακλή.
H3: Πώς μοιράστηκε η Πελοπόννησος μεταξύ των Ηρακλειδών;
Απάντηση: Μετά την επιτυχή εισβολή και την ήττα του Τισαμενού, οι τρεις κύριοι ηγέτες των Ηρακλειδών μοίρασαν τις κατακτημένες περιοχές της Πελοποννήσου με κλήρο, σύμφωνα πάντα με την Ελληνική μυθολογία. Ο Τήμενος έλαβε το Άργος, οι γιοι του Αριστόδημου (Ευρυσθένης και Προκλής) τη Λακεδαίμονα (Σπάρτη), και ο Κρεσφόντης τη Μεσσηνία.
Βιβλιογραφία
- Collectif, Corinne Bonnet, and Colette Jourdain-Annequin. Le Bestiaire d’Héraclès: IIIe Rencontre héracléenne. Presses universitaires de Liège, 2013.
- Γώγος, Σάββας. “Το” αρχαίο θέατρο του Διονύσου: αρχιτεκτονική μορφή και…. Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, 2005.
- Hall, Jonathan M. Ethnic Identity in Greek Antiquity. Cambridge University Press, 2000.
- Παπαθωμάς, Αμφιλόχιος. “Το” πρώτο βιβλίο των Ιστοριών του Ηρόδοτου: μνήμες, θρύλοι…. Εκδόσεις Σταμούλη Αντ., 2015.
