Τίτλος: Η θριαμβευτική είσοδος του Ιουστινιανού Β’
Καλλιτέχνης: Άγνωστος
Είδος: Τοιχογραφία, ιστορική παράσταση
Χρονολογία: 7ος αιώνας μ.Χ.
Διαστάσεις: Μεγάλης κλίμακας (αποσπασματικά σωζόμενη)
Υλικά: Τοιχογραφία
Τοποθεσία: Ναός Αγίου Δημητρίου, νότιος τοίχος, Θεσσαλονίκη
Στον νότιο τοίχο του περίφημου ναού του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη σώζεται μία εξαιρετικά σημαντική τοιχογραφία που χρονολογείται στον 7ο αιώνα μ.Χ. Πρόκειται για μια ιστορική παράσταση που απεικονίζει την είσοδο ενός Βυζαντινού αυτοκράτορα, πιθανότατα του Ιουστινιανού Β’, στην πόλη της Θεσσαλονίκης μετά από μία νικηφόρα εκστρατεία. Η τοιχογραφία, αν και σώζεται αποσπασματικά και διακόπτεται από ένα μεταγενέστερο άνοιγμα, αποτελεί ένα σπάνιο δείγμα κοσμικής τέχνης της πρώιμης βυζαντινής περιόδου με εξαιρετική καλλιτεχνική και ιστορική αξία. Η παράσταση συνδυάζει έντονα αφηγηματικά στοιχεία με τεχνικές βραχύνσεις που δημιουργούν μια ζωντανή αναπαράσταση ενός σημαντικού ιστορικού γεγονότος (Theocharidou-Tsapralē).
1. Εικονογραφική ανάλυση της τοιχογραφίας
1.1 Η διάταξη και τα κύρια στοιχεία της σύνθεσης
Η εξεταζόμενη τοιχογραφία, εκτεινόμενη στον νότιο τοίχο του ναού του Αγίου Δημητρίου, παρουσιάζει μια σύνθετη αφηγηματική σκηνή με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Το έργο χωρίζεται σε δύο διακριτά μέρη λόγω μεταγενέστερου ανοίγματος, γεγονός που επιτρέπει την οργάνωση της αφήγησης σε δύο συμπληρωματικά επεισόδια. Η πολύπλοκη διάρθρωση του χώρου, με την παράθεση αρχιτεκτονικών στοιχείων και ανθρώπινων μορφών, δημιουργεί μια δυναμική σύνθεση που οδηγεί το βλέμμα του θεατή σε συγκεκριμένη θριαμβευτική πορεία της αυτοκρατορικής πομπής (Burke και Scott).
1.2 Η απεικόνιση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β’
Κεντρικό πρόσωπο της παράστασης αποτελεί ο φωτοστεφανωμένος αυτοκράτορας, ταυτιζόμενος με τον Ιουστινιανό Β’. Απεικονίζεται έφιππος σε λευκό άλογο, στοιχείο που υπογραμμίζει τη βασιλική του ιδιότητα. Το φωτοστέφανο που περιβάλλει την κεφαλή του δηλώνει τη θεία προέλευση της εξουσίας του και τον ιδιαίτερο ρόλο του ως εκπροσώπου του Θεού στη γη. Η στάση του σώματός του, με την ήρεμη επιβλητικότητα και την κεφαλή σε τρία τέταρτα, ακολουθεί τις βυζαντινές συμβάσεις απεικόνισης αυτοκρατορικών προσώπων. Αξιοσημείωτη είναι η πρώιμη χριστιανική τεχνική απόδοσης του προσώπου με έντονα χαρακτηριστικά και εκφραστικότητα που προδίδει την επιρροή της ελληνιστικής παράδοσης.
1.3 Η αναπαράσταση της φλεγόμενης Θεσσαλονίκης
Στο δεύτερο τμήμα της τοιχογραφίας αναπτύσσεται η δραματική απεικόνιση της πόλης της Θεσσαλονίκης σε κατάσταση κινδύνου. Διακρίνεται ο χώρος ενός εκκλησιαστικού κτιρίου, το οποίο επιγράφεται ως «Η Αγία Εκκλησία η εν τω σταδίω» και ταυτίζεται με τον ναό του Αγίου Δημητρίου. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία αποδίδονται με προοπτικές βραχύνσεις που επιτρέπουν την αναπαράσταση του εσωτερικού του ναού, ενώ οι φλόγες στη στέγη υποδηλώνουν την καταστροφική επίθεση. Η αγωνιώδης έκφραση των γυναικών που προσεύχονται στο υπερώο και η παρουσία των εισβολέων με ασπίδες και δόρατα επιτείνουν τη δραματικότητα της σκηνής.
1.4 Η συμβολική αντιπαράθεση του κακού και της θείας παρέμβασης
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντιπαράθεση των εχθρικών δυνάμεων με τη θεία προστασία. Ενώ οι εισβολείς απειλούν τους πιστούς, ένας άγγελος Κυρίου κατέρχεται για να προστατεύσει τους πιστούς, αποτελώντας τη θεϊκή παρέμβαση που σώζει την πόλη. Αυτή η διαλεκτική σχέση μεταξύ απειλής και σωτηρίας αποτελεί κεντρικό θέμα της βυζαντινής παιδείας και τέχνης (Skedros).
1.5 Οι επιγραφές και η σημασία τους στην ερμηνεία του έργου
Οι επιγραφές που διασώζονται στην τοιχογραφία προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την ταυτοποίηση των απεικονιζόμενων στοιχείων. Η πιθανή επιγραφή «Θεσσαλονίκη» στην αριστερή πλευρά και η σαφής αναφορά στην «Αγία Εκκλησία η εν τω σταδίω» καθορίζουν τον τοπολογικό προσδιορισμό της σκηνής. Οι επιγραφικές μαρτυρίες, σε συνδυασμό με τα υφολογικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, συνιστούν καθοριστικά στοιχεία για τη χρονολόγηση του έργου στον 7ο αιώνα. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: βυζαντινές επιγραφές τοιχογραφιών).
Ο φωτοστεφανωμένος αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β’ έφιππος σε λευκό άλογο εισέρχεται θριαμβευτικά στη Θεσσαλονίκη μετά τη νίκη επί των Σλάβων στη μάχη της Κλεισούρας.
2. Ιστορικό πλαίσιο και σημασία
2.1 Η νίκη επί των Σλάβων και η είσοδος στη Θεσσαλονίκη
Η απεικονιζόμενη στην τοιχογραφία θριαμβευτική είσοδος του Ιουστινιανού Β΄ στη Θεσσαλονίκη συνδέεται με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα του τέλους του 7ου αιώνα. Σύμφωνα με επικρατέστερες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, η παράσταση αναφέρεται στην είσοδο του αυτοκράτορα στην πόλη μετά τη νικηφόρα αναμέτρηση με τους Σλάβους στη μάχη της Κλεισούρας, που τοποθετείται χρονολογικά περί το 688-689 μ.Χ. Η στρατιωτική αυτή επιτυχία είχε καθοριστική σημασία για την εδραίωση της βυζαντινής παρουσίας στη Μακεδονία σε μια περίοδο έντονων δημογραφικών και πολιτικών ανακατατάξεων στη Βαλκανική χερσόνησο. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση της σλαβικής ενέδρας και η επακόλουθη απώθηση των επιδρομέων αποτέλεσε κρίσιμο συμβάν για την οχύρωση των βορείων συνόρων της αυτοκρατορίας και τη διασφάλιση των εμπορικών οδών της περιοχής.
2.2 Η προστασία του Αγίου Δημητρίου στην πόλη
Η παρουσία του ναού του Αγίου Δημητρίου στην τοιχογραφία, χαρακτηριζόμενου ως “Η Αγία Εκκλησία η εν τω σταδίω”, υπογραμμίζει τον κομβικό ρόλο του πολιούχου αγίου στη θεολογική και πολιτική διάσταση της επιχείρησης. Κατά τη βυζαντινή αντίληψη, η νίκη επί των Σλάβων αποδιδόταν στη θαυματουργική επέμβαση και προστασία του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος θεωρείτο ένθερμος υπερασπιστής της Θεσσαλονίκης. Η απεικόνιση του αγγέλου που κατέρχεται να σώσει τους πιστούς στο ιερό του ναού αντανακλά την παγιωμένη παράδοση της θείας παρέμβασης μέσω του αγίου προστάτη της πόλης. Η διασύνδεση της αυτοκρατορικής εξουσίας με την αγιολογική παράδοση συνιστά θεμελιώδες στοιχείο της πολιτικής θεολογίας του Βυζαντίου, ενισχύοντας τη νομιμοποίηση της αυτοκρατορικής παρουσίας μέσω της θείας επικύρωσης.
2.3 Οι συμβολισμοί της αυτοκρατορικής θριαμβευτικής εισόδου
Η τελετουργία της θριαμβευτικής εισόδου (adventus) του αυτοκράτορα διατηρεί πλούσιους συμβολισμούς με ρίζες στη ρωμαϊκή παράδοση, προσαρμοσμένους στο χριστιανικό πλαίσιο της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η επίσημη είσοδος του Ιουστινιανού Β΄ στη Θεσσαλονίκη, καβαλώντας λευκό άλογο και συνοδευόμενος από στρατιωτική ακολουθία, αναπαράγει τυπολογικά τη χριστιανική παράσταση της Βαϊοφόρου, ενισχύοντας τη σύνδεση του αυτοκρατορικού αξιώματος με τη θεία βασιλεία. Το φωτοστέφανο που περιβάλλει την κεφαλή του αυτοκράτορα επιτείνει την ιερή διάσταση της εξουσίας του, καθιστώντας τον εκπρόσωπο του Θεού στη γη και μιμητή του Χριστού.
2.4 Η στρατηγική σημασία της Θεσσαλονίκης τον 7ο αιώνα
Η Θεσσαλονίκη κατά τον 7ο αιώνα αποτελούσε ζωτικό κέντρο της βυζαντινής παρουσίας στα Βαλκάνια, με καθοριστικό ρόλο στις στρατιωτικές και εμπορικές επιχειρήσεις της αυτοκρατορίας. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από έντονη αστάθεια στην περιοχή λόγω των επιδρομών σλαβικών φύλων, καθιστώντας τη διατήρηση της Θεσσαλονίκης ως βυζαντινού προπυργίου στρατηγική προτεραιότητα. Η ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης και η στρατιωτική παρουσία ανταποκρίνονταν στην ανάγκη διασφάλισης των βόρειων συνόρων της αυτοκρατορίας και προστασίας των θαλάσσιων οδών εμπορίου προς το Αιγαίο. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Βυζαντινή Θεσσαλονίκη σλαβικές επιδρομές).
2.5 Οι δωρεές του Ιουστινιανού Β΄ προς τη Θεσσαλονίκη
Η επίσκεψη του Ιουστινιανού Β΄ στη Θεσσαλονίκη μετά τη νίκη του επί των Σλάβων αποτέλεσε ευκαιρία για την έμπρακτη επίδειξη της αυτοκρατορικής εύνοιας προς την πόλη. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, ο αυτοκράτορας προχώρησε σε σημαντικές δωρεές, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται η παραχώρηση αλυκών στην πόλη, στοιχείο που αναδεικνύει τη σημασία της οικονομικής ενίσχυσης των παραθαλάσσιων περιοχών της αυτοκρατορίας. Η πράξη αυτή εγγράφεται στο ευρύτερο πλαίσιο της αυτοκρατορικής πολιτικής ενίσχυσης των επαρχιακών κέντρων που διαδραμάτιζαν καίριο ρόλο στην άμυνα και στην οικονομική ζωή της αυτοκρατορίας, αποτυπώνοντας την αναγνώριση της Θεσσαλονίκης ως προπύργιο του Βυζαντίου στη Βαλκανική.
Τεχνοτροπικά στοιχεία της τοιχογραφίας του Ιουστινιανού με τις προοπτικές βραχύνσεις και τα ελληνίζοντα χαρακτηριστικά που χρονολογούν το έργο στον 7ο αιώνα.
3. Καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά και τεχνοτροπία
3.1 Τεχνικές και υφολογικά στοιχεία της βυζαντινής ζωγραφικής του 7ου αιώνα
Η τοιχογραφία του Ιουστινιανού Β’ στον Άγιο Δημήτριο αποτελεί εξαίρετο δείγμα της ζωγραφικής του 7ου αιώνα, περιόδου καθοριστικής για τη διαμόρφωση της μεσοβυζαντινής εικαστικής γλώσσας. Χαρακτηρίζεται από γρήγορη, ζωηρή και ευσύνοπτη πινελιά στο σχέδιο και στο χρώμα, με έντονη επίδραση της ελληνιστικής παράδοσης. Τα σωζόμενα τμήματα του έργου μαρτυρούν την εφαρμογή προηγμένων τεχνικών προοπτικών βραχύνσεων, που επιτρέπουν την αποτελεσματική απόδοση του βάθους και της χωρικής διάρθρωσης. Η πρώιμη χριστιανική τέχνη αυτής της περιόδου διακρίνεται για την αφηγηματική ζωντάνια και την εκφραστική αμεσότητα, στοιχεία που διαφοροποιούν τα έργα του 7ου αιώνα από τις αυστηρότερες και περισσότερο τυποποιημένες συνθέσεις μεταγενέστερων περιόδων.
3.2 Η σημασία της τοιχογραφίας στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης
Η ιδιαίτερη σημασία της συγκεκριμένης τοιχογραφίας έγκειται στη σπανιότητά της ως κοσμικής, ιστορικής παράστασης σε εκκλησιαστικό χώρο. Η απεικόνιση συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος με σαφείς αναφορές σε πραγματικά πρόσωπα και τοπόσημα διευρύνει τη θεματολογία της βυζαντινής τέχνης πέραν του αμιγώς θρησκευτικού περιεχομένου. Η εικονογραφική σύνθεση αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για τη διασύνδεση πολιτικής και θρησκευτικής εικονογραφίας στο Βυζάντιο, καθώς και για την αισθητική θεώρηση της βυζαντινής τέχνης που ενσωματώνει κοσμικά και ιερά στοιχεία σε ενιαίο οπτικό αφήγημα.
3.3 Το λέσβιο κυμάτιο και άλλα διακοσμητικά στοιχεία
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα διακοσμητικά στοιχεία που πλαισιώνουν την παράσταση, με προεξάρχον το λέσβιο κυμάτιο στις ταινίες που περιβάλλουν τη σύνθεση. Το μοτίβο αυτό, με σαφείς καταβολές από την κλασική αρχιτεκτονική διακόσμηση, απαντάται επίσης σε άλλες παραστάσεις της νότιας πλευράς του ναού που χρονολογούνται στον ίδιο αιώνα, ενισχύοντας τα τεκμήρια για τη χρονολόγηση του έργου. Η επιβίωση κλασικιστικών διακοσμητικών στοιχείων στην πρώιμη βυζαντινή τέχνη μαρτυρεί τη συνέχεια της ελληνορωμαϊκής παράδοσης και την ενσωμάτωσή της στην καλλιτεχνική έκφραση της χριστιανικής αυτοκρατορίας, δημιουργώντας τη χαρακτηριστική αισθητική προσέγγιση που αποτελεί τη βάση της πρώιμης χριστιανικής τέχνης.
3.4 Η απόδοση των ανθρώπινων μορφών και οι εκφραστικές ποιότητες
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση των ανθρώπινων μορφών στη σύνθεση, με έμφαση στον αυτοκράτορα και την ακολουθία του. Η έκφραση των προσώπων, η στάση των σωμάτων και η απόδοση της κίνησης αντανακλούν τη συστηματική προσπάθεια του καλλιτέχνη να μεταδώσει τη συναισθηματική διάσταση του απεικονιζόμενου γεγονότος. Οι φιγούρες των νέων που προπορεύονται με ταχύ βήμα, συντονισμένο με τον ήρεμο καλπασμό του λευκού αλόγου του αυτοκράτορα, καθώς και οι γυναικείες μορφές που προσεύχονται εναγώνια στο υπερώο του ναού, αποδίδονται με εκφραστική αμεσότητα που προσδίδει δραματικότητα στη σκηνή. Η αντιπαράθεση αυτών των διαφορετικών συναισθηματικών καταστάσεων εντός της ίδιας εικαστικής σύνθεσης επιτυγχάνει μια έντονη αφηγηματική δυναμική που χαρακτηρίζει την αισθητική αντίληψη της βυζαντινής τέχνης (Κουμπαράκη-Πανσελήνου).
3.5 Η αφηγηματική λειτουργία της τοιχογραφίας
Η σύνθεση της τοιχογραφίας του Ιουστινιανού εκδηλώνει έντονα τις αφηγηματικές λειτουργίες της βυζαντινής τέχνης, διαρθρώνοντας τα επιμέρους στοιχεία σε συνεκτικό οπτικό αφήγημα. Η αναπαράσταση διαδοχικών επεισοδίων εντός του ίδιου εικαστικού χώρου, με την ταυτόχρονη παρουσίαση των εξωτερικών της πόλης, του τείχους, των αρχιτεκτονικών στοιχείων της και του εσωτερικού του ναού, αποκαλύπτει τις συμβάσεις της βυζαντινής αφηγηματικής τέχνης. Η συνύπαρξη διαφορετικών χρονικών και χωρικών επιπέδων εντός της ίδιας σύνθεσης, με την απεικόνιση τόσο της θριαμβευτικής εισόδου του αυτοκράτορα όσο και των δραματικών γεγονότων που προηγήθηκαν αυτής, υπογραμμίζει τον διδακτικό και απομνημονευτικό χαρακτήρα της βυζαντινής τέχνης. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: βυζαντινή αφηγηματική ζωγραφική τεχνοτροπία).
Η βυζαντινή τοιχογραφία του Ιουστινιανού συνδυάζει ιστορικά και θρησκευτικά στοιχεία, απεικονίζοντας τόσο την αυτοκρατορική εξουσία όσο και τη θεία προστασία της πόλης.
Επίλογος
Η τοιχογραφία της θριαμβευτικής εισόδου του Ιουστινιανού Β’ στη Θεσσαλονίκη συνιστά μνημειώδες τεκμήριο της πολιτικής και καλλιτεχνικής έκφρασης του Βυζαντίου κατά τον 7ο αιώνα. Η αποτύπωση αυτής της ιστορικής στιγμής στον ιερό χώρο του ναού του Αγίου Δημητρίου αναδεικνύει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και θείας επικύρωσης, κεντρικό στοιχείο της βυζαντινής κοσμοθεωρίας. Μέσω της εξαιρετικής τεχνικής και εικονογραφικής αρτιότητας, η τοιχογραφία υπερβαίνει τον απλό διακοσμητικό χαρακτήρα, λειτουργώντας ως πολυσήμαντο τεκμήριο πολιτικής θεολογίας, ιστορικής μνήμης και αισθητικής έκφρασης. Προσφέρει στον σύγχρονο παρατηρητή μια μοναδική οπτική της βυζαντινής αντίληψης περί εξουσίας, θριάμβου και θεϊκής παρέμβασης, αποκαλύπτοντας τις πολύπλοκες διασυνδέσεις σημειολογίας και πολιτικής στο Βυζάντιο.
Συχνές Ερωτήσεις
Ποια είναι η ακριβής χρονολόγηση της τοιχογραφίας του Ιουστινιανού στη Θεσσαλονίκη;
Η τοιχογραφία χρονολογείται στον 7ο αιώνα μ.Χ., συγκεκριμένα γύρω στο 688-689 μ.Χ., περίοδο κατά την οποία τοποθετείται η νίκη του Ιουστινιανού Β’ επί των Σλάβων στη μάχη της Κλεισούρας. Τα στοιχεία που συνηγορούν σε αυτή τη χρονολόγηση περιλαμβάνουν τα υφολογικά χαρακτηριστικά της ζωγραφικής, τα διακοσμητικά μοτίβα (ιδιαίτερα το λέσβιο κυμάτιο), επιγραφικές μαρτυρίες και η συσχέτιση με τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου.
Γιατί η βυζαντινή τοιχογραφική τέχνη του Ιουστινιανού θεωρείται τόσο σημαντική για την ιστορία της τέχνης;
Η σημασία της έγκειται στη σπανιότητά της ως κοσμικής, ιστορικής παράστασης σε εκκλησιαστικό χώρο. Αποτελεί μοναδική μαρτυρία για την εικονογραφική απόδοση συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων στο Βυζάντιο, τεκμηριώνοντας τη διασύνδεση πολιτικών και θρησκευτικών συμβολισμών. Επιπλέον, η τεχνοτροπία της, με τα ελληνίζοντα χαρακτηριστικά, τις προοπτικές βραχύνσεις και τη ζωντανή αφηγηματικότητα, προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξη της βυζαντινής ζωγραφικής.
Πώς συνδέεται η θριαμβευτική είσοδος του Ιουστινιανού στη Θεσσαλονίκη με τον Άγιο Δημήτριο;
Η ζωγραφική απεικόνιση της εισόδου του αυτοκράτορα συσχετίζεται άμεσα με τον πολιούχο της Θεσσαλονίκης, Άγιο Δημήτριο, καθώς στο δεξιό τμήμα της τοιχογραφίας απεικονίζεται ο ναός του (“Η Αγία Εκκλησία η εν τω σταδίω”) με φλόγες στη στέγη και άγγελο που κατέρχεται να σώσει τους πιστούς. Η νίκη του Ιουστινιανού αποδιδόταν στη θαυματουργική επέμβαση του Αγίου, ενισχύοντας τον συμβολισμό της θείας επικύρωσης της αυτοκρατορικής εξουσίας.
Ποια ιστορικά γεγονότα απεικονίζονται στην τοιχογραφία του Ιουστινιανού και πώς συνδέονται με τη Θεσσαλονίκη;
Η τοιχογραφία αποτυπώνει τα γεγονότα που ακολούθησαν τη μάχη της Κλεισούρας (688-689 μ.Χ.), όπου ο Ιουστινιανός Β’ απέφυγε σλαβική ενέδρα και νίκησε τους επιδρομείς. Κατόπιν, εισήλθε θριαμβευτικά στη Θεσσαλονίκη, η οποία αποτελούσε στρατηγικό προπύργιο του Βυζαντίου στα Βαλκάνια. Η επίσκεψή του περιλάμβανε σημαντικές δωρεές προς την πόλη, συμπεριλαμβανομένης της παραχώρησης αλυκών, ενισχύοντας οικονομικά και συμβολικά τη βυζαντινή παρουσία στην περιοχή.
Τι αποκαλύπτει η τεχνοτροπία της τοιχογραφίας του Ιουστινιανού για τη βυζαντινή τέχνη του 7ου αιώνα;
Η τεχνοτροπία αναδεικνύει τη μεταβατική φάση της βυζαντινής ζωγραφικής, με έντονα στοιχεία από την ελληνορωμαϊκή παράδοση. Χαρακτηρίζεται από γρήγορη, ζωηρή πινελιά, εφαρμογή προοπτικών βραχύνσεων και ζωντανή αφηγηματικότητα. Η απόδοση των ανθρώπινων μορφών με εκφραστική αμεσότητα και η συνύπαρξη διαφορετικών χρονικών και χωρικών επιπέδων εντός της ίδιας σύνθεσης αντανακλούν την εξελισσόμενη αισθητική αντίληψη που θα διαμορφώσει τη μεσοβυζαντινή εικαστική γλώσσα.
Βιβλιογραφία
- Theocharidou-Tsapralē, Kalliopi, The Architecture of Hagia Sophia, Thessaloniki, 1988.
- Skedros, James Constantine, Saint Demetrios of Thessaloniki: Civic Patron and Divine Protector, 1999.
- Burke, John, and Roger Scott, Byzantine Macedonia: Identity, Image, and History, 2000.
- Κουμπαράκη-Πανσελήνου, Ναυσικά, Βυζαντινή ζωγραφική: η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της, 2000.
- Μιχελής, Π.Α., Αισθητική θεώρηση της βυζαντινής τέχνης, 1946 (Α’ έκδ.), 1972 (Β’ έκδ.).
