Η Στάση του Νίκα: Φωτιές και Φανατισμός στην Κωνσταντινούπολη (532)

 

Η Στάση του Νίκα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της βυζαντινής ιστορίας, που έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 532 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για μια μαζική λαϊκή εξέγερση που συντάραξε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, απειλώντας ακόμη και τον θρόνο του Ιουστινιανού. Η αφορμή ήταν φαινομενικά ασήμαντη – η σύλληψη και καταδίκη δύο οπαδών των αντίπαλων φατριών του ιπποδρόμου – αλλά σύντομα εξελίχθηκε σε μια ευρύτερη πολιτική κρίση που αντανακλούσε βαθύτερες κοινωνικές και οικονομικές εντάσεις.

Οι “Πράσινοι” και οι “Βενετοί”, οι δύο κυρίαρχες φατρίες του ιπποδρόμου, ενώθηκαν σε μια πρωτοφανή συμμαχία, με τους οπαδούς τους να φωνάζουν το σύνθημα “Νίκα” (“Νίκησε”), από το οποίο πήρε το όνομά της η εξέγερση. Η αναταραχή εξαπλώθηκε ταχύτατα, οδηγώντας σε εκτεταμένους εμπρησμούς και λεηλασίες σε ολόκληρη την πόλη, ενώ οι εξεγερμένοι απαιτούσαν την απομάκρυνση υψηλών αξιωματούχων της αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένου του Ιωάννη Καππαδόκη και του νομομαθούς Τριβωνιανού.

Η στάση κατεστάλη τελικά με αποφασιστικό και αιματηρό τρόπο, κυρίως χάρη στη σταθερή στάση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, η οποία ενθάρρυνε τον διστακτικό Ιουστινιανό να αντιμετωπίσει δυναμικά την κατάσταση (Roth). Η καταστολή της εξέγερσης οδήγησε στο θάνατο περίπου 30.000 ανθρώπων, αλλά παράλληλα σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής για την αυτοκρατορία, καθώς ο Ιουστινιανός, έχοντας εδραιώσει την εξουσία του, προχώρησε σε σημαντικά έργα ανοικοδόμησης και μεταρρυθμίσεις που καθόρισαν τη μετέπειτα πορεία του Βυζαντίου.

 

 

Οι αιτίες και η αφορμή της Στάσης του Νίκα

Πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής

Για να κατανοήσουμε τη Στάση του Νίκα, οφείλουμε να εξετάσουμε το ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του Ιουστινιανού. Η αυτοκρατορική εξουσία διερχόταν περίοδο σημαντικών μεταρρυθμίσεων που επιχειρούσαν την αναδιοργάνωση της διοίκησης και την ενίσχυση του κρατικού ταμείου (Dalrymple). Οι οικονομικές πολιτικές του Ιουστινιανού, με επικεφαλής τον έπαρχο Ιωάννη Καππαδόκη, περιλάμβαναν αύξηση της φορολογίας που προκαλούσε δυσαρέσκεια σε ευρεία στρώματα του πληθυσμού. Παράλληλα, ο νομομαθής Τριβωνιανός, επιφορτισμένος με την κωδικοποίηση της ρωμαϊκής νομοθεσίας, είχε αποκτήσει φήμη διεφθαρμένου αξιωματούχου.

Ο ρόλος των φατριών του ιπποδρόμου

Καθοριστικό ρόλο στην έκρηξη της εξέγερσης διαδραμάτισαν οι φατρίες του ιπποδρόμου, οι Πράσινοι και οι Βενετοί. Αυτές οι ομάδες δεν αποτελούσαν απλώς αθλητικά σωματεία, αλλά είχαν εξελιχθεί σε πολιτικές οντότητες με σημαντική επιρροή στην κοινωνία της Κωνσταντινούπολης. Οι Πράσινοι συνδέονταν παραδοσιακά με τα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ενώ οι Βενετοί αντιπροσώπευαν συνήθως την αριστοκρατία και τους γαιοκτήμονες. Σε περιόδους κρίσης, οι φατρίες αυτές λειτουργούσαν ως εκφραστές της λαϊκής δυσαρέσκειας, συχνά με βίαιες εκδηλώσεις που συγκλόνιζαν τη δημόσια τάξη. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Βυζαντινές φατρίες ιπποδρόμου)

Το περιστατικό που πυροδότησε την εξέγερση

Η άμεση αφορμή της Στάσης του Νίκα ήταν ένα φαινομενικά ασήμαντο περιστατικό. Στις αρχές Ιανουαρίου του 532, ο έπαρχος της πόλης διέταξε τη σύλληψη και εκτέλεση επτά ταραξιών από τις δύο φατρίες. Ωστόσο, η απόπειρα απαγχονισμού δύο από αυτούς απέτυχε όταν το σχοινί έσπασε, και οι δύο καταδικασθέντες – ένας Πράσινος και ένας Βενετός – κατέφυγαν σε εκκλησία ζητώντας άσυλο. Αυτό το περιστατικό, στο πλαίσιο της ήδη υπάρχουσας κοινωνικής έντασης, αποτέλεσε τη σπίθα που πυροδότησε μια πρωτοφανή συνεργασία μεταξύ των αντίπαλων φατριών.

Η ενωτική κραυγή “Νίκα”

Στις 13 Ιανουαρίου, κατά τη διάρκεια αγώνων στον ιππόδρομο, οι οπαδοί των δύο φατριών ξεκίνησαν να φωνάζουν ρυθμικά το σύνθημα “Νίκα” (Νίκησε), εκφράζοντας την κοινή τους αντίθεση προς την αυτοκρατορική εξουσία. Αυτή η πρωτοφανής συμμαχία των συνήθως αντίπαλων φατριών καταδεικνύει το βάθος της λαϊκής αναστάτωσης που είχε προκαλέσει η πολιτική του Ιουστινιανού (Boeck).

Η μετατροπή σε πολιτική εξέγερση

Σύντομα, το που ξεκίνησε ως διαμαρτυρία στον ιππόδρομο μετατράπηκε σε μια οργανωμένη πολιτική εξέγερση. Οι διαδηλωτές άρχισαν να απαιτούν την απομάκρυνση του Ιωάννη Καππαδόκη και του Τριβωνιανού, τους οποίους θεωρούσαν υπεύθυνους για την καταπίεση και τη διαφθορά. Η μεταστροφή μιας αθλητικής αντιπαράθεσης σε πολιτική εξέγερση αντανακλά τη βαθύτερη κοινωνική δυσαρέσκεια και την απουσία άλλων διαύλων έκφρασης της λαϊκής βούλησης στο συγκεντρωτικό σύστημα διακυβέρνησης του Βυζαντίου. Η εξέγερση αποκτούσε πλέον χαρακτηριστικά μιας καλά οργανωμένης λαϊκής επανάστασης που απειλούσε την ίδια την ύπαρξη του αυτοκρατορικού θεσμού, καθώς οι εξεγερμένοι αναζητούσαν εναλλακτικούς υποψηφίους για τον θρόνο.

 

 

Η εξέλιξη της εξέγερσης

Η εξάπλωση των ταραχών στην Κωνσταντινούπολη

Η Στάση του Νίκα εξελίχθηκε ταχύτατα από μια τοπική διαμαρτυρία σε μια εκτεταμένη εξέγερση που κατέλαβε ολόκληρη την Κωνσταντινούπολη. Οι εξεγερμένοι, απαρτιζόμενοι πλέον από ένα ετερόκλητο πλήθος που περιλάμβανε οπαδούς των φατριών, απλούς πολίτες, μέλη της αριστοκρατίας και άλλα δυσαρεστημένα στοιχεία, εξαπέλυσαν ένα κύμα βίας και καταστροφής. Η λαϊκή εξέγερση επεκτάθηκε πέραν των συνήθων ορίων των βυζαντινών διαμαρτυριών, αποκτώντας χαρακτηριστικά γενικευμένης επανάστασης (Ostrogorski). Πολυάριθμα δημόσια κτίρια, συμπεριλαμβανομένων των ανακτόρων της Χαλκής, πυρπολήθηκαν, ενώ σημαντικά τμήματα της πόλης παραδόθηκαν στις φλόγες.

Η απειλή ανατροπής του Ιουστινιανού

Καθώς οι ταραχές κλιμακώνονταν, η εξέγερση απέκτησε σαφή πολιτικό χαρακτήρα που απειλούσε ευθέως την εξουσία του Ιουστινιανού. Οι στασιαστές, έχοντας πλέον εξασφαλίσει την απομάκρυνση του Ιωάννη Καππαδόκη και του Τριβωνιανού, προχώρησαν σε πιο ριζοσπαστικά αιτήματα. Την πέμπτη ημέρα των ταραχών, εκπρόσωποι της συγκλητικής αριστοκρατίας ανακήρυξαν τον Υπάτιο, ανιψιό του πρώην αυτοκράτορα Αναστασίου, ως νέο αυτοκράτορα. Ο Υπάτιος, αν και αρχικά απρόθυμος, στέφθηκε με αυτοσχέδιο χρυσό στέμμα και αναγνωρίστηκε ως νόμιμος ηγεμόνας από τους εξεγερμένους. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Υπάτιος αντιαυτοκράτορας Βυζάντιο)

Ο ρόλος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας

Σε αυτή την κρίσιμη στιγμή, ο Ιουστινιανός εξέταζε σοβαρά το ενδεχόμενο εγκατάλειψης της πρωτεύουσας και διαφυγής δια θαλάσσης. Ωστόσο, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο, επιδεικνύοντας εξαιρετικό θάρρος και αποφασιστικότητα. Σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, η Θεοδώρα απευθύνθηκε στο αυτοκρατορικό συμβούλιο με τα περίφημα λόγια: “Η βασιλεία είναι ωραίο σάβανο” (“Η πορφύρα αποτελεί ένα λαμπρό νεκρικό σάβανο”), εκφράζοντας την προτίμησή της για θάνατο παρά για φυγή και εξορία. Αυτή η παρέμβαση αναζωπύρωσε το ηθικό του Ιουστινιανού και τον ώθησε να αναλάβει αποφασιστική δράση για την καταστολή της εξέγερσης.

Η στρατηγική της διάσπασης των εξεγερμένων

Ο Ιουστινιανός, αναθαρρημένος από τη στάση της Θεοδώρας, κατέστρωσε μια στρατηγική για την αντιμετώπιση της κρίσης. Εκμεταλλευόμενος τις αντιθέσεις μεταξύ των διαφόρων ομάδων των εξεγερμένων και χρησιμοποιώντας ένα συνδυασμό δωροδοκιών και υποσχέσεων, επιχείρησε να διασπάσει το μέτωπο των αντιπάλων του. Παράλληλα, διέταξε τους στρατηγούς Βελισάριο και Μούνδο να προετοιμαστούν για μια αποφασιστική στρατιωτική επέμβαση. Η αυτοκρατορική τακτική αποσκοπούσε στο να συγκεντρώσει τους εξεγερμένους στον ιππόδρομο, όπου θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικότερα (Constantinus).

Η συγκέντρωση στον ιππόδρομο

Η κρίσιμη στιγμή της εξέγερσης ήρθε όταν ο Υπάτιος, ο αυτοανακηρυχθείς αυτοκράτορας, συγκέντρωσε τους υποστηρικτές του στον ιππόδρομο για να επικυρώσει δημόσια την εξουσία του. Η ενέργεια αυτή, αν και φαινομενικά λογική από πλευράς συμβολισμού, αποδείχθηκε μοιραίο στρατηγικό σφάλμα. Ο ιππόδρομος, με τους περιορισμένους και ελεγχόμενους χώρους εισόδου και εξόδου του, μετατράπηκε σε παγίδα για τους εξεγερμένους. Η εξέγερση, που είχε ξεκινήσει με κραυγές “Νίκα”, έφτασε στο αποκορύφωμά της, καθώς οι αντιμαχόμενες παρατάξεις ετοιμάζονταν για την τελική αναμέτρηση (Gibbon). Η απόφαση του Ιουστινιανού να χρησιμοποιήσει στρατιωτική δύναμη εναντίον των εξεγερμένων σηματοδότησε την έναρξη μιας από τις πιο αιματηρές σελίδες της βυζαντινής ιστορίας, που θα άλλαζε οριστικά την πορεία της αυτοκρατορίας.

 

 

Η καταστολή και οι συνέπειες

Η στρατιωτική επέμβαση και η σφαγή στον ιππόδρομο

Η αποφασιστική αντίδραση του Ιουστινιανού ήρθε την έβδομη ημέρα της εξέγερσης, όταν διέταξε τον στρατηγό Βελισάριο και τον Μούνδο να επέμβουν με στρατιωτική δύναμη. Οι αυτοκρατορικές δυνάμεις εισέβαλαν στον ιππόδρομο από διαφορετικές εισόδους, περικυκλώνοντας τους συγκεντρωμένους εξεγερμένους. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια από τις πιο αιματηρές σφαγές στην ιστορία της Κωνσταντινούπολης. Σύμφωνα με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, ο οποίος μελέτησε εκτενώς τις πηγές της περιόδου, περίπου 30.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εκείνη την ημέρα (Patiño Franco). Ο Υπάτιος συνελήφθη και εκτελέστηκε την επόμενη ημέρα μαζί με τον αδελφό του Πομπήιο, ενώ τα πτώματά τους ρίχτηκαν στον Βόσπορο ως παραδειγματισμός. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τη λέξη: Βυζαντινές εξεγέρσεις ιππόδρομος συνέπειες)

Οι υλικές και πολιτικές συνέπειες της Στάσης

Η καταστολή της Στάσης του Νίκα σηματοδότησε την εδραίωση της εξουσίας του Ιουστινιανού, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να ενισχύσει τον αυτοκρατορικό θεσμό. Η συγκλητική αριστοκρατία, που είχε υποστηρίξει τον Υπάτιο, αποδυναμώθηκε σημαντικά, ενώ ο έλεγχος επί των φατριών του ιπποδρόμου έγινε αυστηρότερος. Ωστόσο, οι υλικές καταστροφές που προκλήθηκαν από την εξέγερση ήταν τεράστιες. Μεγάλο μέρος της πόλης είχε παραδοθεί στις φλόγες, συμπεριλαμβανομένων πολλών σημαντικών κτιρίων. Μεταξύ αυτών, η αρχική εκκλησία της Αγίας Σοφίας, το Βαπτιστήριο, μέρος των ανακτόρων, τα λουτρά του Ζεύξιππου και πολλά άλλα δημόσια κτίρια είχαν υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές.

Η ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας και η νέα εποχή για το Βυζάντιο

Παραδόξως, αυτή η καταστροφή παρείχε στον Ιουστινιανό τη δυνατότητα να αφήσει το δικό του αρχιτεκτονικό αποτύπωμα στην πρωτεύουσα. Μόλις σαράντα ημέρες μετά την καταστολή της εξέγερσης, ο αυτοκράτορας ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Το αριστούργημα αυτής της προσπάθειας ήταν η νέα εκκλησία της Αγίας Σοφίας, σχεδιασμένη από τους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο. Ο μεγαλοπρεπής ναός, με τον εντυπωσιακό τρούλο του που φαινόταν να αιωρείται στον αέρα, συμβόλιζε την αναγέννηση της αυτοκρατορίας και την ανανεωμένη ισχύ του Ιουστινιανού. Παράλληλα, ο αυτοκράτορας προχώρησε σε σημαντικές νομικές μεταρρυθμίσεις, με αποκορύφωμα την κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου στο περίφημο Corpus Juris Civilis, εργασία που ανατέθηκε εκ νέου στον Τριβωνιανό. Έτσι, μέσα από τις στάχτες της Στάσης του Νίκα αναδύθηκε μια νέα εποχή για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, χαρακτηριζόμενη από εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά επιτεύγματα και σημαντικές νομοθετικές πρωτοβουλίες που επηρέασαν καθοριστικά την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

 

Διαφορετικές Ερμηνείες & Κριτική Αποτίμηση

Η Στάση του Νίκα έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως από τους ιστορικούς ανά τους αιώνες. Ο Προκόπιος, σύγχρονος του Ιουστινιανού, παρουσίασε την εξέγερση ως αποτέλεσμα της διαφθοράς των αξιωματούχων, ενώ ο Ιωάννης Μαλάλας τόνισε την καταλυτική δράση των φατριών του ιπποδρόμου. Σύγχρονοι μελετητές όπως ο Καμερόν και ο Μπράουνινγκ εστιάζουν περισσότερο στις κοινωνικοοικονομικές διαστάσεις, θεωρώντας τη Στάση ως έκφραση ευρύτερης λαϊκής δυσαρέσκειας λόγω φορολογικής καταπίεσης. Η Άνγκελος-Βλάχος προτείνει μια πιο σύνθετη προσέγγιση, αναλύοντας τη δυναμική των πολιτικών φατριών, ενώ ο Κάλντελις εξετάζει τα γεγονότα μέσα από το πρίσμα της αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Ο Τρεντ-Μπάρ συνδέει την εξέγερση με τις θρησκευτικές διαμάχες της εποχής, αναδεικνύοντας τις περίπλοκες σχέσεις κράτους-εκκλησίας στο πρώιμο Βυζάντιο.

 

Επίλογος

Η Στάση του Νίκα αποτελεί ένα καθοριστικό ορόσημο στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αντανακλώντας τις περίπλοκες κοινωνικοπολιτικές δυναμικές της εποχής του Ιουστινιανού. Μέσα από τις συγκρούσεις των φατριών του ιπποδρόμου και την ευρύτερη λαϊκή δυσαρέσκεια, αναδύθηκε μια εξέγερση που απείλησε την ίδια την ύπαρξη του αυτοκρατορικού θεσμού. Ωστόσο, η αποφασιστική στάση του Ιουστινιανού, με την καθοριστική συμβολή της Θεοδώρας, οδήγησε τελικά στην καταστολή της εξέγερσης και στην εδραίωση της εξουσίας του.

Από τις στάχτες της καταστροφής αναδύθηκε μια ανανεωμένη αυτοκρατορία, συμβολιζόμενη από την ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας, ενός αρχιτεκτονικού αριστουργήματος που παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού. Η Στάση του Νίκα υπογραμμίζει πώς από μια περίοδο κρίσης και καταστροφής μπορεί να προκύψει πολιτισμική άνθηση και μακροπρόθεσμη πολιτική σταθερότητα.

 

Συχνές Ερωτήσεις

Ποια ήταν η βασική αιτία που προκάλεσε τη Στάση του Νίκα;

Η Στάση του Νίκα δεν προκλήθηκε από μία μόνο αιτία, αλλά από έναν συνδυασμό παραγόντων. Η άμεση αφορμή ήταν η αποτυχημένη εκτέλεση δύο μελών των φατριών του ιπποδρόμου και η καταφυγή τους σε εκκλησιαστικό άσυλο. Ωστόσο, υπήρχαν βαθύτερες αιτίες όπως η δυσαρέσκεια για τη βαριά φορολογία, η αντίδραση στις πολιτικές του Ιωάννη Καππαδόκη και οι εντάσεις μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων της Κωνσταντινούπολης.

Πώς συνέβαλαν οι φατρίες του ιπποδρόμου στην εξέγερση της Νίκα;

Οι φατρίες του ιπποδρόμου, οι Βένετοι (Γαλάζιοι) και οι Πράσινοι, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην εκδήλωση της βυζαντινής εξέγερσης. Αυτές οι ομάδες ήταν κάτι περισσότερο από αθλητικούς συλλόγους – αποτελούσαν οργανωμένες κοινωνικοπολιτικές οντότητες με ισχυρά δίκτυα και επιρροή. Το πρωτοφανές στοιχείο της Στάσης του Νίκα ήταν η προσωρινή συμμαχία των συνήθως ανταγωνιστικών φατριών, που ένωσαν δυνάμεις εναντίον του Ιουστινιανού φωνάζοντας το σύνθημα “Νίκα”.

Ποιος ήταν ο ρόλος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας κατά τη διάρκεια της Στάσης του Νίκα;

Η Θεοδώρα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση της εξέγερσης από το παλάτι. Όταν ο Ιουστινιανός και οι σύμβουλοί του σκέφτονταν να εγκαταλείψουν την Κωνσταντινούπολη, η αυτοκράτειρα αντιτάχθηκε σθεναρά. Με το περίφημο ρητό της “Η πορφύρα είναι ένα λαμπρό σάβανο”, ενθάρρυνε τον αυτοκράτορα να αντιμετωπίσει την κρίση, επιδεικνύοντας εξαιρετική αποφασιστικότητα που άλλαξε την πορεία των γεγονότων κατά τη μεγάλη εξέγερση.

Ποιες ήταν οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της αιματηρής καταστολής της Στάσης του Νίκα;

Η καταστολή της εξέγερσης είχε σημαντικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στη βυζαντινή κοινωνία και πολιτική. Ο Ιουστινιανός εξήλθε ισχυρότερος, έχοντας εξουδετερώσει πολλούς αντιπάλους του στη συγκλητική αριστοκρατία. Η δύναμη των φατριών του ιπποδρόμου περιορίστηκε σημαντικά, ενώ ο αυτοκρατορικός έλεγχος ενισχύθηκε. Παράλληλα, η ανοικοδόμηση της Κωνσταντινούπολης μετά τις καταστροφές της στάσης οδήγησε σε αρχιτεκτονική άνθηση και πολιτισμική αναγέννηση.

Γιατί η ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας θεωρείται σημαντικό επακόλουθο της Στάσης του Νίκα;

Η ανέγερση της νέας Αγίας Σοφίας μετά την καταστροφή του προηγούμενου ναού κατά τη διάρκεια της εξέγερσης αποτελεί ίσως το σημαντικότερο αρχιτεκτονικό κληροδότημα της Στάσης του Νίκα. Ο Ιουστινιανός, θέλοντας να επιδείξει το μεγαλείο της εξουσίας του και να εξαγνίσει τη βίαιη καταστολή, ανέθεσε στους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο τη δημιουργία ενός πρωτοφανούς ναού. Το αποτέλεσμα υπήρξε ένα αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης που επηρέασε την αρχιτεκτονική για αιώνες.

 

Βιβλιογραφία

1. Roth, K., Ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού, 2015.

2. Imperator Constantinus VII, Libri duo de Cerimoniis aulae Byzantinae, τόμ. 2, 1754.

3. Dalrymple, W., Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου, 2019.

4. Boeck, E. N., The Bronze Horseman of Justinian in Constantinople, 2021.

5. Gibbon, É., Histoire de la décadence et de la chute de l’Empire romain, 1819.

6. Patiño Franco, J. U., Historia de la Iglesia, τόμ. 1, 2009.

7. Ostrogorski, G., Geschichte des byzantinischen Staates, τόμ. 2, 1963.