- Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο Ιωάννης Μεταξάς με στρατηγούς – μια σπάνια ιστορική φωτογραφία που καταγράφει μια εποχή.
Στις 17 Αυγούστου 1916, με τη βοήθεια των συμμαχικών στρατευμάτων, κηρύχθηκε to Επαναστατικό Κίνημα Θεσσαλονίκης υπό τον Βενιζέλο. Ακολούθησε ο σχηματισμός της προσωρινής κυβέρνησης “Τριανδρία” και η κήρυξη πολέμου κατά της Βουλγαρίας. Η εθνική διχόνοια είχε πλέον επιτευχθεί. Στην Αθήνα ακολούθησαν οι παρεμβάσεις των Συμμάχων και τα τελεσίγραφά τους, τα οποία υποχρέωσαν τις ελληνικές κυβερνήσεις σε υποχωρήσεις και απώλεια κυριαρχίας. Ο Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη δεν κήρυξε κατά της δυναστείας αλλά απείλησε τον Κωνσταντίνο. Αντιδράσεις υπέρ του Βασιλιά υπήρξαν στην Αθήνα. Οι προσπάθειες του Βενιζέλου για κυριαρχία σε όλη την Ελλάδα οδήγησαν σε αιματηρές συγκρούσεις. Ύστερα από την αποτυχία συμβιβασμού Βενιζέλου-Κωνσταντίνου, οι Σύμμαχοι προχώρησαν σε βίαια μέτρα και κατοχή περιοχών της Αθήνας τον Νοέμβριο του 1916. Ακολούθησαν οι αιματηρές συγκρούσεις, η κλιμάκωση της έντασης και τελικά η παραίτηση του Βασιλιά Κωνσταντίνου ύστερα από τις πιέσεις του Βενιζέλου και των Συμμάχων.
Το Επαναστατικό κίνημα Θεσσαλονίκης
Στις 17 Αυγούστου 1916, με τη συνδρομή των συμμαχικών στρατευμάτων που είχαν αποβιβαστεί στη Θεσσαλονίκη, κηρύχθηκε επαναστατικό κίνημα στην πόλη υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο Βενιζέλος, που είχε αναχωρήσει από την Αθήνα το 1915 λόγω διαφωνιών με τον βασιλιά Κωνσταντίνο για την εξωτερική πολιτική της χώρας, επέστρεψε τώρα ως ηγέτης του κινήματος με την υποστήριξη των Άγγλων και Γάλλων.
Στις 13 Σεπτεμβρίου ο Βενιζέλος, συνοδευόμενος από στρατιωτικούς και πολιτικούς φίλους του, εγκατέστησε στη Θεσσαλονίκη μια προσωρινή κυβέρνηση γνωστή ως “Τριανδρία”. Αυτή αναγνωρίστηκε αμέσως από τη Γαλλία και τη Βρετανία ως νόμιμη κυβέρνηση της Ελλάδας. Πρώτη πράξη της προσωρινής κυβέρνησης ήταν η κήρυξη του πολέμου κατά της Βουλγαρίας και των Κεντρικών Δυνάμεων, τοποθετώντας έτσι τη χώρα επίσημα στο πλευρό της Αντάντ. Ο Εθνικός Διχασμός του ελληνικού λαού είχε πλέον επιτευχθεί, με τη χώρα να έχει πλέον δύο αντιμαχόμενες κυβερνήσεις. Στην Αθήνα, τη νόμιμη πρωτεύουσα, εξακολουθούσε να παραμένει στην εξουσία η βασιλική κυβέρνηση του Σπυρίδωνος Λάμπρου, διορισμένη από τον Κωνσταντίνο. Ωστόσο, μετά την κήρυξη του κινήματος της Θεσσαλονίκης, η κατάσταση στην Αθήνα άρχισε σταδιακά να ξεφεύγει από τον έλεγχο.
Οι παρεμβάσεις των Συμμάχων με τα τελεσίγραφά τους, οι προκλήσεις των αστυνομικών οργάνων τους και οι επίσημες συμμαχικές ενέργειες αύξησαν την ένταση και τον αναβρασμό των παθών. Η κυβέρνηση Καλογερόπουλου δεν μπορούσε πλέον να έλθει σε επαφή με τους αντιπροσώπους των συμμαχικών κυβερνήσεων.
Μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα ανάληψης της κυβέρνησης από τον Ν. Δημητρακόπουλο, την εξουσία ανέλαβε ο καθηγητής Σπ. Λάμπρου. Πρόκειται για μια κυβέρνηση χωρίς πολιτικό χαρακτήρα, η οποία θεωρήθηκε ότι αντιπροσώπευε τη βασιλική θέληση.
Την επόμενη ημέρα από το σχηματισμό της (3 Νοεμβρίου 1916), εκδόθηκε τελεσίγραφο του ναυάρχου Φουρνέ, διοικητή του γαλλικού στόλου στο Κερατσίνι, ο οποίος απαιτούσε εκ μέρους των Συμμάχων την παράδοση σημαντικής ποσότητας ελληνικού πολεμικού υλικού. Η κυβέρνηση Λάμπρου αναγκάστηκε να δεχτεί το τελεσίγραφο, παραχωρώντας έτσι κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας. Λίγο αργότερα ο γαλλικός στόλος προχώρησε σε ναυτικό αποκλεισμό του λιμανιού του Πειραιά ενώ κατέλαβε και τα ελαφρά ελληνικά πολεμικά πλοία αντικαθιστώντας τα πληρώματά τους με Γάλλους ναύτες. Οι παρεμβάσεις των Συμμάχων συνεχίστηκαν με στόχο την πλήρη υποταγή της Ελλάδας, όπως η βίαιη απέλαση των πρεσβευτών των Κεντρικών Δυνάμεων από την Αθήνα. Από την πλευρά του ο Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη, παρότι δεν κήρυξε τότε κατά της βασιλικής δυναστείας, άρχισε να εκτοξεύει απειλές εναντίον του Κωνσταντίνου, τον οποίο θεωρούσε υπεύθυνο για την τήρηση μιας πολιτικής που χαρακτήριζε προδοτική.
Σε απάντηση του συλλαλητηρίου της Θεσσαλονίκης κατά του βασιλιά, οργανώθηκαν συλλαλητήρια στην Αθήνα και άλλες πόλεις κατά του Βενιζέλου και των Συμμαχικών παρεμβάσεων, ενώ ταυτόχρονα εκδηλώθηκε η λαϊκή πίστη και αφοσίωση στον Κωνσταντίνο. Πολλοί Βενιζελικοί συκοφαντούνταν δημόσια ενώ σημειώνονταν και συλλήψεις ατόμων χωρίς εμπλοκή στα γεγονότα. Η κορύφωση της έντασης ήρθε στις 13 Δεκεμβρίου 1916 όταν πραγματοποιήθηκε δημόσιος «αφορισμός» κατά του Βενιζέλου στο Πεδίο του Άρεως, στον οποίο συμμετείχαν ακόμα και εκπρόσωποι της Εκκλησίας. Παρότι σήμερα ένα τέτοιο γεγονός θα καταδικαζόταν, τότε αποτέλεσε απόρροια της μεγάλης έντασης των παθών και της σύγκρουσης των δύο πλευρών.
Παρά τα γεγονότα αυτά, ο Βενιζέλος βιαζόταν να κυριαρχήσει σε ολόκληρη την Ελλάδα, προκειμένου να θέσει όλες τις ελληνικές δυνάμεις στη διάθεση του συμμαχικού αγώνα. Μέσω του στρατηγού Σαράιγκ και με το πρόσχημα της ασφάλειας των μετόπισθεν του μαχόμενου στρατού, πίεζε τους Συμμάχους να επιβάλουν τον αφοπλισμό και την παράδοση πολεμικού υλικού από τον ελληνικό στρατό. Με αυτόν τον τρόπο επεδίωκε την κατάρρευση του κράτους της Αθήνας και την πλήρη υποταγή της Ελλάδας στο δικό του καθεστώς.
Οι αποτυχημένες προσπάθειες συμβιβασμού και οι αιματηρές συγκρούσεις
Παρά τις συνεχιζόμενες προσπάθειες για συμβιβασμό μεταξύ του Βασιλιά Κωνσταντίνου και του Βενιζέλου, οι δύο πλευρές παρέμειναν αδιάλλακτες και ο Εθνικός Διαχασμός τραυμάτιζε τους Έλληνες. Η κατάσταση επιδεινώθηκε περαιτέρω το φθινόπωρο του 1916 όταν οι δυνάμεις του Βενιζέλου επεκτάθηκαν από τη Θεσσαλονίκη στα νησιά του Αιγαίου. Ακολούθησαν συγκρούσεις μεταξύ Βενιζελικών και οπαδών του θρόνου σε περιοχές όπως το Κιλκίς, η Νάξος και η Κεφαλονιά με αρκετά θύματα και από τις δύο πλευρές. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι υποστήριζαν σθεναρά τις δυνάμεις του Βενιζέλου, ενισχύοντάς τες με πολεμικά πλοία και οπλισμό. Μετά την αποτυχία της τελευταίας προσπάθειας συμβιβασμού ανάμεσα στο Βασιλιά και τον Βενιζέλο, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι αποφάσισαν να προχωρήσουν σε βίαια μέτρα για την επιβολή της θέλησής τους. Στα μέσα Νοεμβρίου ισχυρές συμμαχικές δυνάμεις κατέλαβαν στρατηγικά σημεία γύρω από την Αθήνα με σκοπό τον αφοπλισμό των ελληνικών στρατευμάτων που παρέμεναν πιστά στο Βασιλιά. Τα βράδια της 18ης και 19ης Νοεμβρίου 1916 ακολούθησαν σφοδρές συγκρούσεις στην Αθήνα με δεκάδες νεκρούς και τραυματίες και από τις δύο πλευρές.
Τελικά ο ελληνικός στρατός αναγκάστηκε να υποχωρήσει, ενώ οι Σύμμαχοι εγκαθίδρυσαν ουσιαστικά στρατιωτικό νόμο στην Αθήνα με στόχο την τελική επικράτηση του Βενιζέλου. Λίγες ημέρες αργότερα, η κυβέρνηση Λάμπρου αναγκάστηκε να παραιτηθεί μετά από τις ασφυκτικές πιέσεις που δεχόταν.
Η ήττα των βασιλικών δυνάμεων στη μάχη της Αθήνας ήταν καθοριστική ώστε τελικά ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος να αναγκαστεί σε παραίτηση λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούνιο του 1917, υπό το βάρος της ανυπόφορης διεθνούς απομόνωσης. Ο δρόμος για την πλήρη επικράτηση του Βενιζελισμού είχε πλέον ανοίξει.
Η παραίτηση του Βασιλιά Κωνσταντίνου και οι εξελίξεις
Η ήττα των βασιλικών δυνάμεων στις συγκρούσεις με τους Συμμάχους στην Αθήνα το Νοέμβριο του 1916 αποδείχθηκε καθοριστικής σημασίας για τις μετέπειτα εξελίξεις. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος έχασε τον έλεγχο τόσο της πρωτεύουσας όσο και άλλων μεγάλων πόλεων της χώρας, οδηγούμενος σταδιακά σε απομόνωση.
Από τη Θεσσαλονίκη, ο Βενιζέλος και η προσωρινή κυβέρνηση της «Εθνικής Αμύνης» έλεγχαν πλέον το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Ελλάδας καθώς και τα περισσότερα νησιά, με την ισχυρή στήριξη του αγγλογαλλικού στόλου. Ο ίδιος ο Βενιζέλος έθεσε πλέον ανοιχτά ως πρωταρχικό στόχο την οριστική ανατροπή της βασιλείας του Κωνσταντίνου.
Στα τέλη Μαΐου 1917, μετά την αποτυχία της τελευταίας απόπειρας συμβιβασμού ανάμεσα στις δύο πλευρές, οι δυνάμεις της Αντάντ εντατικοποίησαν τις πιέσεις τους προς τον Κωνσταντίνο. Με νέο τελεσίγραφο, οι Σύμμαχοι απαίτησαν την παραίτησή του και την αντικατάστασή του από το διάδοχο Αλέξανδρο. Τελικά, στις 11 Ιουνίου 1917, υπό το βάρος της συντριπτικής διεθνούς πίεσης και απομόνωσης, ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος αναγκάστηκε σε παραίτηση υπέρ του διαδόχου του και αναχώρησε οριστικά στο εξωτερικό. Λίγες ημέρες μετά, στις 21 Ιουνίου, ο Βενιζέλος επέστρεψε θριαμβευτικά στην Αθήνα και ανέλαβε καθήκοντα πρωθυπουργού σε κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Με την επάνοδο του Βενιζέλου άρχισε μια περίοδος διώξεων κατά όλων όσων είχαν στηρίξει το Βασιλιά και τη βασιλική παράταξη κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού. Πολλοί βασιλικοί αξιωματικοί και πολιτικοί φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν, ενώ αρκετοί δικάστηκαν από έκτακτα στρατοδικεία.
Η Ελλάδα μπήκε επίσημα στον Α ́ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ τον Ιούνιο του 1917 κηρύσσοντας ξανά τον πόλεμο στις Κεντρικές Δυνάμεις. Ωστόσο, η συμμετοχή της υπήρξε περιορισμένη, καθώς ο πόλεμος οδεύει πλέον προς το τέλος του. Η λήξη του το Νοέμβριο του 1918 βρήκε τον Βενιζελισμό νικητή και κυρίαρχο στην ελληνική πολιτική σκηνή για την επόμενη δεκαετία.
Επίλογος
Ο Εθνικός Διχασμός του 1916-17 αποτελεί μια από τις πιο ταραχώδεις περιόδους στην πολιτική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Η σύγκρουση των δύο ισχυρών προσωπικοτήτων, του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνσταντίνου, οδήγησε στο διχασμό του έθνους και σε αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των δύο παρατάξεων. Η αποφασιστική επέμβαση των δυτικών συμμάχων υπέρ του Βενιζέλου άλλαξε τις ισορροπίες δυνάμεων και οδήγησε στην παραίτηση του Κωνσταντίνου το 1917 και την επιστροφή του Βενιζέλου στην εξουσία. Ο Εθνικός Διχασμός αποτέλεσε το οριστικό σημείο καμπής που άλλαξε τα δεδομένα της ελληνικής πολιτικής για τις επόμενες δεκαετίες.
Βιβλιογραφία
Adamantios Th. Polyzoides, Greece in the Agonies of Revolutionary Conflict, University of California Press.
Clogg R. (2013) Συνοπτική ιστορία της νεότερης Ελλάδας, Κάτοπτρο
James William Kouldus, The murder of Greece by Constantine, JStor, Current History (1916-1940), University of California Press.
Mazower M. (2002) Σύγχρονη Ελλάδα: Ιστορία από το 1821, Αλεξάνδρεια
Price C. (2014) King Constantine and the Great War, The History Press
Δαφνής Γ. (2000) Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Φιλίστωρ
Σβολόπουλος Κ. (2003) Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900-1945, Βιβλιόραμα
Για αυτό το άρθρο χρησιμοποιήθηκαν ανθρώπινος παράγοντας και τεχνητή νοημοσύνη. Δείτε τους Όρους Χρήσης της ιστοσελίδας.