Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949) αποτελεί μια από τις πιο τραγικές και αμφιλεγόμενες περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ξεκίνησε αμέσως μετά την απελευθέρωση από την Κατοχή, ως συνέχεια των πολιτικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων που είχαν διογκωθεί κατά τη διάρκειά της. Ο πόλεμος έλαβε χώρα σε ένα διεθνές περιβάλλον Ψυχρού Πολέμου, με τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Σοβιετική Ένωση να στηρίζουν αντίπαλες πλευρές.
Η αιματοχυσία, οι διώξεις και οι διχασμοί που προκάλεσε ο Εμφύλιος άφησαν ανεξίτηλα σημάδια στην ελληνική κοινωνία. Ακόμα και σήμερα, η ερμηνεία και η μνήμη του πολέμου παραμένουν αμφιλεγόμενες, με διαφορετικές οπτικές και προσεγγίσεις. Η Ελλάδα βγήκε από τη φρίκη της Κατοχής του Άξονα το 1944 συντετριμμένη αλλά αποφασισμένη να ξαναχτίσει το μέλλον της. Ωστόσο, σκιές από το πρόσφατο παρελθόν και ραγισματιές που χώριζαν εδώ και καιρό την ελληνική κοινωνία σύντομα επισκίασαν την αισιοδοξία που επικρατούσε στην ελληνική κοινωνία.
Η Πολιτική Κατάσταση: Από την Απελευθέρωση στην Πόλωση
Η απελευθέρωση δεν έφερε την ενότητα που λαχταρούσε η Ελλάδα. Αντ’ αυτού, το χάσμα μεταξύ αριστερών και δεξιών παρατάξεων βάθαινε απειλητικά. Η κυρίαρχη δύναμη της Αντίστασης, η ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, με έρεισμα τον κομμουνιστικό πυρήνα του ΚΚΕ, βρέθηκε σε ρήξη με συντηρητικές δυνάμεις και τους Βρετανούς συμμάχους τους. Η Συμφωνία της Βάρκιζας, μια εύθραυστη προσπάθεια ανακωχής το 1945, κατέρρευσε μέσα σε μήνες. Αυτή η βαθιά ριζωμένη διχόνοια και η παρέμβαση ξένων δυνάμεων με διαφορετική ατζέντα ήταν οι βασικοί παράγοντες που έστρωσαν το δρόμο για τον εμφύλιο σπαραγμό.
Η Οικονομική Κατάσταση: Μια Χώρα στα Πρόθυρα της Χρεοκοπίας
Η ελληνική οικονομία είχε καταρρεύσει μετά από χρόνια κατοχής και εκμετάλλευσης των πόρων της. Οι υποδομές ήταν σε ερείπια, η παραγωγή σχεδόν μηδενική και το πληθωριστικό φαινόμενο καλπάζον. Η πείνα θέριζε τον ήδη αποδεκατισμένο πληθυσμό. Η Βρετανία, ενώ επιδίωκε να διατηρήσει την Ελλάδα εκτός της σφαίρας επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης, δεν είχε πλέον την οικονομική δυνατότητα να παρέχει επαρκή ανακούφιση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπήκαν στο κενό με το Δόγμα Τρούμαν το 1947, αλλά η κατάσταση παρέμενε δραματική, προσθέτοντας στη γενική αίσθηση απελπισίας που επιδείνωνε τις εντάσεις.
Η Κοινωνική Κατάσταση: Τα Τραύματα του Πολέμου και η Φτώχεια
Οι πληγές που άφησε η Κατοχή ήταν ανοιχτές και οι κοινωνικές διαταραχές ενδημικές. Τα όνειρα για εθνική συμφιλίωση γρήγορα ξεθώριασαν μπροστά στην ωμή πραγματικότητα της επιβίωσης και της αναζήτησης δικαιοσύνης – ή εκδίκησης. Η φτώχεια, η ανασφάλεια και η έντονη αβεβαιότητα οδηγούσαν πολλούς πολίτες στην αγκαλιά των άκρων, είτε στο αριστερό είτε στο δεξιό φάσμα. Ακόμη και το ζήτημα της επιστροφής του βασιλιά Γεωργίου Β’ γινόταν σημαία διχασμού. Το Δεκέμβριο του 1944, εξεγέρσεις στην Αθήνα σηματοδότησαν την τραγική πρόγευση του Εμφυλίου που επρόκειτο να ξεσπάσει.
Η κατάρρευση της κοινωνικής συνοχής σε συνδυασμό με την παρόξυνση της πολιτικής πόλωσης και την παραζάλη της οικονομίας ήταν η θρυαλλίδα του ολέθριου Εμφυλίου Πολέμου. Οι εξελίξεις στη διεθνή σκακιέρα, καθώς η Σοβιετική Ένωση και οι Δυτικές συμμαχικές δυνάμεις έθεταν τα όρια της επιρροής τους, ανέβασαν τους τόνους αυτής της αιματηρής σύγκρουσης, η οποία θα επηρέαζε τη μοίρα της Ελλάδας για δεκαετίες.
Το Ξέσπασμα του Εμφυλίου Πολέμου
Μετά από μια βραχύβια και εύθραυστη περίοδο ανακωχής, οι εντάσεις που σιγόκαιαν κάτω από τις στάχτες της Κατοχής ξαναφούντωσαν. Ο Εμφύλιος Πόλεμος ξεκίνησε το 1946, βυθίζοντας τη χώρα ακόμα πιο βαθιά στο χάος. Αυτό το κεφάλαιο εξετάζει τις πρώτες φάσεις της σύγκρουσης, από την επαναδραστηριοποίηση ανταρτικών ομάδων στις ορεινές περιοχές μέχρι την κλιμάκωση των πολεμικών επιχειρήσεων και την εμπλοκή διεθνών δυνάμεων.
Τα Πρώτα Βήματα: Αντάρτικη Δράση και Κρατική Καταστολή
Η συμφωνία της Βάρκιζας στην ουσία άφησε ανοχύρωτους τους πρώην μαχητές της αριστερής Αντίστασης, οι οποίοι έγιναν στόχος διώξεων και βίαιων επιθέσεων από κρατικές αρχές και δεξιές παραστρατιωτικές ομάδες. Πολλοί πήραν το δρόμο για τα βουνά, οργανώνοντας τις πρώτες ομάδες αυτοάμυνας που εξελίχθηκαν στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ). Οι πρώιμες συγκρούσεις είχαν τον χαρακτήρα αντάρτικου πολέμου, με τον ΔΣΕ να αποσκοπεί στη φθορά των κρατικών δυνάμεων μέσω χτυπημάτων και τακτικής υποχώρησης.
Η Εξάπλωση της Σύγκρουσης
Μέσα στο 1947, η σύρραξη απέκτησε τα χαρακτηριστικά ενός ολοκληρωτικού πολέμου. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Εθνικού Στρατού, που χρηματοδοτούνταν πλέον από τις ΗΠΑ, πήραν μεγάλη έκταση. Ο ΔΣΕ, ενισχυμένος από στρατιωτική βοήθεια από γειτονικές χώρες του σοσιαλιστικού μπλοκ, έφτασε να αποτελεί μια σημαντική απειλή για την κρατική κυριαρχία. Τα πεδία των μαχών απλώθηκαν σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Η αγριότητα κλιμακώθηκε, σημαδεύοντας και τις δύο πλευρές με φρικαλεότητες που ενίσχυσαν το μίσος και τον διχασμό.
Η Διεθνής Διάσταση: Στο Παιχνίδι των Μεγάλων Δυνάμεων
Καθώς ο Εμφύλιος Πόλεμος μετατρεπόταν σε ένα αιματηρό πεδίο σύγκρουσης ιδεολογιών, οι μεγάλες δυνάμεις παρέμβαιναν όλο και πιο ανοιχτά. Η Βρετανία, αποδυναμωμένη οικονομικά, έδωσε τη θέση της στις ΗΠΑ, οι οποίες με το Δόγμα Τρούμαν δεσμεύτηκαν να παρέχουν οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στις χώρες που απειλούνταν από τον κομμουνισμό. Από την άλλη πλευρά, ο ΔΣΕ βρήκε στήριγμα στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο (μέχρι τη ρήξη Στάλιν – Τίτο το 1948) καθώς και την Αλβανία και τη Βουλγαρία. Αυτή η βαθύτερη εμπλοκή των δύο μπλοκ του Ψυχρού Πολέμου διέδωσε τη σύγκρουση και ανύψωσε τα διακυβεύματα για την Ελλάδα.
Η ανάδυση του Εμφυλίου Πολέμου σηματοδότησε την αρχή μιας περιόδου βίας, αλληλοσπαραγμού και βαθιάς εθνικής τραγωδίας. Η εμπλοκή ξένων δυνάμεων με διαφορετικές σκοπιμότητες περιέπλεξε περαιτέρω την κατάσταση. Το επόμενο κεφάλαιο θα εξετάσει τις κρίσιμες φάσεις του Εμφυλίου που έκριναν την έκβαση του πολέμου.
Η Κρίσιμη Καμπή του Εμφυλίου
Τα πρώτα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου σημαδεύτηκαν από σφοδρές μάχες και από μια ασταθή ισορροπία δυνάμεων. Ωστόσο, από τα τέλη του 1947 η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει προς την πλευρά του Εθνικού Στρατού. Αυτό το κεφάλαιο εξετάζει τις εξελίξεις, στρατιωτικές και διπλωματικές, που επηρέασαν την πορεία του πολέμου, οδηγώντας στην ήττα του ΔΣΕ και την επικράτηση των κυβερνητικών δυνάμεων.
Η Στροφή προς τον Συμβατικό Πόλεμο
Το 1947 ήταν μια χρονιά καμπής. Μετά από μια σειρά αποτυχημένων επιθέσεων εναντίον καλά οχυρωμένων πόλεων, η ηγεσία του ΔΣΕ προχώρησε σε μια αλλαγή στρατηγικής, επιχειρώντας να δημιουργήσει έναν τακτικό στρατό ικανό να αναμετρηθεί με τον Εθνικό Στρατό σε ανοιχτό πεδίο μάχης. Αυτή η στροφή προς τον συμβατικό πόλεμο, αν και αρχικά απέφερε επιτυχίες, αποδείχτηκε καταστροφική μακροπρόθεσμα. Ο ΔΣΕ εκτέθηκε σε μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις “εκκαθαρίσεων” από τον Εθνικό Στρατό που τώρα βρισκόταν υπό αμερικανική καθοδήγηση, εξοπλισμό, και συχνά αεροπορική υποστήριξη.
Κρίσιμες Μάχες: Γράμμος και Βίτσι
Το Γράμμος και το Βίτσι, δύο ορεινοί όγκοι στα βορειοδυτικά σύνορα της Ελλάδας, έγιναν τα θέατρα των αποφασιστικών μαχών του Εμφυλίου. Μετά από σκληρές μάχες το 1948, ο Εθνικός Στρατός κατέλαβε τα στρατηγικά αυτά υψώματα. Οι ηττημένοι αντάρτες αναγκάστηκαν είτε να διαφύγουν σε γειτονικές χώρες είτε να σκορπίσουν σε μικρότερες ομάδες, χάνοντας την ενότητά τους και την ικανότητα για συντονισμένες επιχειρήσεις.
Διεθνείς Εξελίξεις: Η Ρήξη Τίτο-Στάλιν
Παράλληλα με τις μάχες στο εσωτερικό της χώρας, ο Εμφύλιος μεταφερόταν και στο σκληρό τερέν της διεθνούς διπλωματίας. Το 1948, η ρήξη μεταξύ Στάλιν και Τίτο προκάλεσε ρωγμές στις σχέσεις ανάμεσα στη Γιουγκοσλαβία και τις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, περιλαμβανομένης και της Ελλάδας. Η Γιουγκοσλαβία έκλεισε τα σύνορά της με την Ελλάδα, αποκόπτοντας μια ζωτική δίοδο εφοδιασμού για τους αντάρτες του ΔΣΕ και στερώντας τους μια βάση υποχώρησης. Αυτό το πλήγμα συνέπεσε με την αύξηση της αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας προς τον Εθνικό Στρατό, αποδυναμώνοντας σημαντικά τον ΔΣΕ σε κρίσιμη καμπή του πολέμου.
Ο Εμφύλιος Πόλεμος Πλησιάζει στο Τέλος
Οι συνδυασμένες στρατιωτικές επιτυχίες του Εθνικού Στρατού, η εντατικοποίηση της αμερικανικής υποστήριξης και η διπλωματική απομόνωση του ΔΣΕ έστρωσαν τον δρόμο για την ήττα του. Το 1949 οι αντάρτικες δυνάμεις, αποδεκατισμένες και αποδιοργανωμένες, δεν είχαν πλέον τη δυνατότητα για αποτελεσματική αντίσταση. Τον Οκτώβριο του 1949, μετά από την καθοριστική ήττα στο Βίτσι, ο ΔΣΕ ανακοίνωσε “προσωρινή κατάπαυση του πυρός”, σηματοδοτώντας ουσιαστικά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου.
Ο απολογισμός του Εμφυλίου Πολέμου ήταν θλιβερός για την Ελλάδα. Οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές ήταν τεράστιες. Η χώρα βρέθηκε οικονομικά και κοινωνικά κατεστραμμένη, ενώ οι πολιτικές συγκρούσεις συνέχισαν να δηλητηριάζουν το δημόσιο βίο για δεκαετίες. Το επόμενο κεφάλαιο θα διερευνήσει τις πολλαπλές συνέπειες του Εμφυλίου για την Ελλάδα και τις βαθιές πληγές που άφησε στην εθνική και κοινωνική μνήμη.
Οι Συνέπειες του Εμφυλίου Πολέμου
Κανένας πόλεμος δεν τελειώνει πραγματικά με την τελευταία του μάχη. Τα τραύματά του – ψυχικά, κοινωνικά, πολιτικά – συνεχίζουν να αιμορραγούν για πολλά χρόνια. Ο Εμφύλιος Πόλεμος αποδείχθηκε καταστροφικός, όχι μόνο εξαιτίας της βίας που απελευθέρωσε, αλλά και διότι άφησε πίσω τοξικά κατάλοιπα που υπονόμευσαν τη συμφιλίωση και καθόρισαν την πολιτική σκηνή της Ελλάδας για δεκαετίες.
Οι Άμεσες Συνέπειες
Ο Εμφύλιος Πόλεμος άφησε πίσω μια χώρα ερειπωμένη και τσακισμένη. Η οικονομία βρισκόταν σε χάος, χιλιάδες χωριά ήταν κατεστραμμένα και η παραγωγή σχεδόν μηδενική. Ακόμα πιο βαθιές και μακροχρόνιες ήταν οι ψυχολογικές επιπτώσεις. Ο διχασμός ανάμεσα στους νικητές και τους ηττημένους, ανάμεσα σε πατριώτες και αντεθνικούς – “εθνοπροδότες” από τη μία, “συμμορίτες” από την άλλη – παρέμενε εδραιωμένος, εμποδίζοντας την επούλωση των τραυμάτων. Η ήττα των αριστερών δυνάμεων συν το κλίμα μακαρθισμού που επικρατούσε οδήγησε στην περιθωριοποίηση και το στιγματισμό χιλιάδων συμπολιτών. Ο κρατικός μηχανισμός και οι παρακρατικές ομάδες ξεκίνησαν εκτεταμένες διώξεις αριστερών, ενώ πολλοί πρώην μαχητές του ΔΣΕ, ακόμα και όσοι είχαν παραδοθεί, φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, οδηγήθηκαν ακόμα και στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Η Μακρά Σκιά του Εθνικοφρονισμού
Η κυβέρνηση της Δεξιάς, που βγήκε ενισχυμένη από τον Εμφύλιο, εξαπέλυσε ένα κύμα καταστολής και εκφοβισμού για να παγιώσει την “εθνικοφροσύνη”, με στόχο τον περιορισμό κάθε δημοκρατικής έκφρασης και τον αποκλεισμό της Αριστεράς από το πολιτικό παιχνίδι. Η έκταση των μέτρων αυτών ονομάζεται “παρακράτος” καθώς σε πολλές περιπτώσεις παρακρατικές οργανώσεις ενεργούσαν με τις ευλογίες, ή και την καθοδήγηση, στελεχών του κρατικού μηχανισμού. Ο πολιτικός έλεγχος, η βία, η λογοκρισία και η αυτολογοκρισία δηλητηρίασαν την ατμόσφαιρα για πολλά καιρό.
Η Μαζική Μετανάστευση
Η Ελλάδα του Εμφυλίου υπήρξε κι ένα λίκνο μετανάστεευσης. Χιλιάδες αγρότες, έχοντας χάσει τις περιουσίες τους και βλέποντας μπροστά τους ένα μέλλον ζοφερό, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα αναζητώντας μια καλύτε τύχη σε άλλες χώρες. Ταυτόχρονα, χιλιάδες πολιτικοί πρόσφυγες, δραπέτες του ΔΣΕ ή θύματα των διωκτικών μηχανισμών, βρήκαν άσυλο στις χώρες του σοσιαλιστικού μπλοκ ή στη Δυτική Ευρώπη, όπου δημιούργησαν μεγάλες κοινότητες της ελληνικής διασποράς.
Πληγές που Αργούν να Κλείσουν
Ο Εμφύλιος Πόλεμος παραμένει μέχρι σήμερα ένα ανοιχτό τραύμα στην ιστορική μνήμη της Ελλάδας. Για πολλά χρόνια, ένα πέπλο σιωπής έπεσε πάνω του και οι διηγήσεις των ηττημένων απουσίαζαν από την επίτη σφαίρα. Παρόλο που, στις τελευταίες δεκαετίες, η επιστημονική έρευνα έχει κάνει σημαντικά βήματα στη μελέτη αυτής της περιόδου, η ανάγκη για ουσιαστική συμφιλίωση γίνεται ακόμα αισθητή. Το επόμενο κεφάλαιο θα σκιαγραφήσει την πολύπλοκη και δύσκολη διαδρομή της συλλογικής μνήμης του πολέμου.
Η Πολολύπλοκη Μνήμη του Εμφυλίου Πολέμου
Τα πεδία μαχών σιώπησαν, όμως ο Εμφύλιος Πόλεμος συνέχισε να διεξάγεται για δεκαετίες στο πεδίο της ιστορικής μνήμης. Πώς τοποθετείται ένα τραυματικό γεγονός, ένα γεγονός διχασμού και αλληλοεξόντωσης, στην εθνική αφήγηση; Πως επουλώνονται οι πληγές που άφησε; Αυτό το κεφάλαιο εξετάζει την πορεία της συλλογικής μνήμης του Εμφυλίου Πολέμου εντός της Ελλάδας, από τη σιωπή και τη λήθη μέχρι τις πρόσφατες προσπάθειες κριτικής προσέγγισης.
Η Σιωπή της Νίκης
Μετά το 1949, η κρατούσα αφήγηση για τον Εμφύλιο Πόλεμο ταυτίστηκε πλήρως με την άποψη των νικητών. Ο λόγος των ηττημένων, οι ιστορίες προσωπικών και συλλογικών τραγωδιών, αποσιωπήθηκαν. Ο Εμφύλιος Πόλεμος ήταν η απαραίτητη – αν και επώδυνη – μάχη κατά του κομμουνισμού, ένας αγώνας υπέρ βωμών και εστιών που ολοκληρώθηκε με τη νίκη του έθνους και μια επιστροφή στην κανονικότητα. Όποιος αμφισβητούσε αυτή την ερμηνεία γινόταν αυτόματα ύποπτος, αντεθνικός, ίσως κι επικίνδυνος. Αυτή η στρεβλωμένη εικόνα αναπαραγόταν στην εκπαίδευση, τον δημόσιο λόγο, ακόμα και στη λαϊκή κουλτούρα, καθορίζοντας την κυρίαρχη αντίληψη για τον Εμφύλιο επίολες τις δεκαετίες του μετεμφυλίου.
Η Ανάδυση Αμφισβητούμενων Αφηγήσεων
Η δικτατορία που επιβλήθηκε το 1967 και η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 υπήρξαν γεγονότα που κλόνισαν το μεταπολεμικό καθεστώς, συμβχέοντας ταυτόχρονα και την κυρίαρχη αφήγηση περί Εθνικιστών και κομμουνιστών. Με τη Μεταπολίτευση άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες προσπάθειες αναθεώρησης του επίσημου λόγου του περί κρατούσα αφήγηση για τον Εμφύλιο. Οι κυριολεκτικές και μεταφορικές “εξορίες” έληξαν, επιτρέποντας την παρουσίαση διαφορετικών μαρτυριών και οπτικών. Συγγραφάφονται βιβλία, γυρίζονται ταινίες, στήνονται θεατρικές παραστάσεις που τολμούν να προσεγγίσουν κριτικά τον εμφύλιο πόλεμο.
Η Συλλογική Μνήμη Ως Πεδίο Μάχης
Παρόλα αυτά, η δημόσια συζήτηση για τον Εμφύλιο παραμένει δύσκολη και επφορτισμένη. Η επίσημη ιστοριογραφία δυσκολεύεται να ενσωματώσει τα τραύματα της ήττας, η σκιά της “εθνικοφροσύνης” δεν έχει εκλείψει πλήρως, ενώ η πόλωση του πολιτικού λόγου εμποδίζει τη νηφάλια ιστορική προσέγγιση. Επιπρόσθετα, η διεθνής βιβλιογραφία έχει προχωρήσει σημαντικά, όπως αποδεικνύουν μελέτες όπως του Στούρα (2017), στην ανάλυση της διεθνούς διάστασης του Εμφυλίου, αλλά και στην αποκατάσταση μιας πιο σύνθετης εικόνας της Δεξιάς, που κάθε άλλο παρά μονολιθική ήταν. Δυστυχώς, αυτή η νεότερη γνώση δεν έχει ενσωματωθεί πλήρως στη δημόσια συζήτηση στη χώρα μας.
Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος υπήρξε μια από τις πιο αιματηρές και διχαστικές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Αποτέλεσμα ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, εθνικών τραυμάτων, αλλά και διεθνούς παρέμβασης, άφησε πίσω του χιλιάδες θύματα, μια χώρα ρημαγμένη και βαθιές πληγές που επροσπαθούν να επουλωθούν ακόμη και σήμερα. Η μελέτη του εμφυλίου πολέμου μπορεί να γίνει μάθημα, υπενθύμιση των κινδύνων που εγκυμονεί ο φανατισμός, η μισαλλοδοξία και η παρέμβαση ξένων δυνάμεων.
Μπορούμε, ωστόσο, να διδαχθούμε πραγματικά από το παρελθόν; Έχουμε φτάσει σε μια ιστορική προσέγγιση του Εμφυλίου που τιμά τη μνήμη των θυμάτων και σέβεται τα διαφορετικά τραύματα, χωρίς δογματισμούς καιιδεολογικές προκαταλήψεις; Ίσως το πιο κρίσιμο μάθημα του Εμφυλίου να είναι η ανάγκη για ανοιτή συζήτηση, ώστε να χτιστεί μια κουλτούρα συμφιλίωσης βασισμένη σε ειλικρίνεια και αυτοκριτική.
elpedia.gr
Βιβλιογραφία
- Γιαννούλη, Π. “Αυτοβιογραφίες του Χριστόπουλου για την Εθνική Αντίσταση στη Φλώρινα κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949).” 2017. University of Western Macedonia Institutional Repository.
- Βέργου, Π. “Ο πόλεμος εντός των τειχών: ο εμφύλιος πόλεμος στη Θεσσαλονίκη (1946-1949).” University of Macedonia Institutional Repository.
- Στούρας, Π. “Ο εμφύλιος πόλεμος στις επαρχίες Καλαβρύτων και Αιγιαλείας (1946-1949): μελέτη του ρόλου των αριστερών και συντηρητικών κυβερνήσεων τεκμηριωμένη μέσα από…” 2017. Didaktorika.gr.
- Δελερής, ΑΘ. “Απαρχές του Ψυχρού Πολέμου (1946-1949).” 2012. Aristotle University of Thessaloniki Institutional Repository.