Τίτλος: Η Αποκαθήλωση του Χριστού
Καλλιτέχνης: Άγνωστος Κωνσταντινουπολίτης μαΐστορας
Είδος: Τοιχογραφία
Χρονολογία: 1164 μ.Χ.
Υλικά: Νωπογραφία
Τοποθεσία: Ναός Αγίου Παντελεήμονα, Νέρεζι (κοντά στα Σκόπια)
Η Αποκαθήλωση του Χριστού, ως κορυφαία στιγμή του θείου δράματος, αποτελεί ένα από τα πλέον συγκινητικά και συμβολικά θέματα της βυζαντινής εικονογραφίας. Η τοιχογραφία που κοσμεί τη δυτική πλευρά της βόρειας κεραίας του ναού του Αγίου Παντελεήμονα στο Νέρεζι, φιλοτεχνημένη το 1164, συνιστά ένα εξαίρετο παράδειγμα της κομνήνειας τέχνης στο απόγειό της. Το έργο, χορηγία του Αλεξίου Αγγέλου Κομνηνού, εγγονού του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού, διακρίνεται για τη λιτή σύνθεσή του, τον έντονο συναισθηματισμό και την τεχνική αρτιότητα. Η σκηνή παρουσιάζει με λεπτό λυρισμό και συναισθηματική ένταση την καθέλκυση του σώματος του Χριστού από το σταυρό, ένα θέμα που αποτυπώνει όχι μόνο το θρησκευτικό περιεχόμενο, αλλά και την αισθητική αντίληψη της βυζαντινής τέχνης της περιόδου. Η συγκεκριμένη τοιχογραφία αναδεικνύει τη μετάβαση από την αυστηρή ιερατικότητα των προηγούμενων αιώνων προς έναν πιο ανθρώπινο και συναισθηματικό χαρακτήρα που θα κυριαρχήσει αργότερα στην παλαιολόγεια περίοδο. Οι λιγνές μορφές, η λεπτουργημένη γραμμή και η χρωματική αρμονία συνθέτουν ένα έργο που, παρά τους αιώνες που μεσολάβησαν, εξακολουθεί να συγκινεί με την αμεσότητα και τη δύναμη της έκφρασής του.
Ιστορικό και Καλλιτεχνικό Πλαίσιο της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι
Ο Ναός του Αγίου Παντελεήμονα και η σημασία του
Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα στο Νέρεζι αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και εικονογραφικής παράδοσης. Πρόκειται για έναν σταυροειδή εγγεγραμμένο πεντάτρουλο ναό με νάρθηκα, του οποίου η αρχιτεκτονική διάρθρωση αντανακλά τις καθιερωμένες τυπολογίες της μέσης βυζαντινής περιόδου. Η ιδιαίτερη σημασία του έγκειται στο γεγονός ότι διατηρεί σε εξαιρετική κατάσταση το ζωγραφικό του διάκοσμο, χρονολογούμενο με ακρίβεια στο 1164, γεγονός που τον καθιστά πολύτιμο τεκμήριο για την κατανόηση της εξέλιξης της βυζαντινής τέχνης κατά τον 12ο αιώνα. Η θέση της Αποκαθήλωσης στη βόρεια κεραία του ναού υπογραμμίζει τη λειτουργική και θεολογική σημασία του θέματος στο πλαίσιο του εορτολογικού κύκλου και της λατρευτικής ζωής της εκκλησίας.
Η Κομνήνεια περίοδος στη βυζαντινή τέχνη
Η δυναστεία των Κομνηνών (1081-1185) σηματοδοτεί μια περίοδο πολιτιστικής αναγέννησης στο Βυζάντιο, με ιδιαίτερη άνθηση στις τέχνες και τα γράμματα. Η τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι αντικατοπτρίζει τις καλλιτεχνικές τάσεις αυτής της περιόδου, χαρακτηριζόμενες από αυξημένη εκφραστικότητα και συναισθηματική ένταση. Η κομνήνεια τέχνη, διατηρώντας το θεολογικό της υπόβαθρο, προσανατολίζεται σταδιακά προς μια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση, όπου το συναίσθημα και η δραματική εικόνα αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα. Η καλλιτεχνική παραγωγή αυτής της εποχής χαρακτηρίζεται από τεχνική αρτιότητα και διακοσμητικό πλούτο, ενώ παράλληλα αναπτύσσει μια εκλεπτυσμένη γλώσσα εικαστικής έκφρασης που συνδυάζει την παράδοση με την καινοτομία.
Ο ρόλος του χορηγού Αλεξίου Αγγέλου Κομνηνού
Η χορηγία του Αλεξίου Αγγέλου Κομνηνού στο ζωγραφικό διάκοσμο του ναού του Αγίου Παντελεήμονα αντανακλά τις πρακτικές αυτοκρατορικής προβολής και ευλάβειας που χαρακτήριζαν τη βυζαντινή αριστοκρατία. Ως εγγονός του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού, ο χορηγός επιδιώκει να συνδέσει το όνομά του με ένα σημαντικό καλλιτεχνικό εγχείρημα, διαιωνίζοντας τη μνήμη του μέσω της τέχνης και επιδεικνύοντας ταυτόχρονα την ευσέβειά του. Η επιλογή ενός Κωνσταντινουπολίτη καλλιτέχνη για την εκτέλεση του έργου υπογραμμίζει τη σημασία που αποδίδεται στην καλλιτεχνική ποιότητα και τη σύνδεση με τις μητροπολιτικές τάσεις. Ο ρόλος της αριστοκρατικής χορηγίας στη διαμόρφωση της βυζαντινής τέχνης υπήρξε καθοριστικός, καθώς επέτρεψε την ανάπτυξη ενός υψηλού επιπέδου καλλιτεχνικής παραγωγής και τη διάδοση καλλιτεχνικών προτύπων από το κέντρο προς την περιφέρεια της αυτοκρατορίας.
Εικονογραφική Ανάλυση της Τοιχογραφίας
Σύνθεση και οργάνωση του εικονογραφικού χώρου
Η τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι διακρίνεται για την αριστοτεχνική οργάνωση του εικονογραφικού χώρου, που συνδυάζει τη λιτότητα με τη συναισθηματική ένταση. Ο καλλιτέχνης επιλέγει μια συμπυκνωμένη σύνθεση, περιορίζοντας τα εικονιζόμενα πρόσωπα στα κεντρικά του δράματος, γεγονός που εντείνει την εκφραστική δύναμη της παράστασης. Το σκηνικό περιβάλλον αποδίδεται με αφαιρετικότητα: το γαλάζιο βάθος κυριαρχεί, ενώ οι διακριτικές διαβαθμίσεις του πράσινου στο έδαφος και οι αραιοί κυματισμοί του εδάφους προσδίδουν βάθος χωρίς να διασπούν τη θεατρική αμεσότητα της σκηνής. Ο λόφος του Γολγοθά και το καλάθι με τα εργαλεία στην άκρη δεξιά λειτουργούν ως διακριτικά σημεία αναφοράς που πλαισιώνουν το κεντρικό γεγονός. Η απεικόνιση του σταυρού ως κεντρικού άξονα της σύνθεσης δεν είναι μόνο ιστορική αναφορά αλλά και βασικό δομικό στοιχείο που οργανώνει τον χώρο και τις σχέσεις των προσώπων.
Τα κεντρικά πρόσωπα της Αποκαθήλωσης
Στο επίκεντρο της τοιχογραφίας βρίσκεται το άχραντο σώμα του Χριστού, που αποδίδεται με εκφραστική ακρίβεια. Ο ευσχήμων Ιωσήφ, ανεβασμένος στη σκάλα, κατεβάζει το σώμα από τον σταυρό, με τη στάση του να φανερώνει τον σεβασμό και την προσπάθεια που καταβάλλει. Η Θεοτόκος, σε μια συγκινητική χειρονομία μητρικής στοργής, υποβαστάζει το σώμα του Υιού της στην αγκαλιά της και φιλά με οδύνη το πρόσωπό του. Ο Ιωάννης ο Θεολόγος, από την άλλη πλευρά, ασπάζεται το χέρι του Χριστού, εκφράζοντας την αφοσίωσή του. Στο κατώτερο τμήμα της σύνθεσης, ο Νικόδημος αφαιρεί τα καρφιά από τα πόδια του Χριστού, ολοκληρώνοντας την κάθετη διάρθρωση της παράστασης. Κάθε μορφή έχει τον δικό της διακριτό ρόλο, συμβάλλοντας στη δραματική ροή της αφήγησης και στη συναισθηματική πυκνότητα της σκηνής.
Συμβολισμοί και θεολογικές προεκτάσεις
Η Αποκαθήλωση του Χριστού στο Νέρεζι εμπεριέχει πλούσιο συμβολισμό με βαθιές θεολογικές προεκτάσεις. Το άκαμπτο σώμα του Χριστού υπογραμμίζει την πραγματικότητα του θανάτου, ενώ ταυτόχρονα προαναγγέλλει την Ανάσταση. Η κεντρική θέση του σταυρού υπενθυμίζει τον θεμελιώδη ρόλο του στη χριστιανική θεολογία ως σύμβολο λύτρωσης και σωτηρίας. Η παρουσία της Θεοτόκου και του Ιωάννη εκατέρωθεν του Χριστού ανακαλεί τη σκηνή της Σταύρωσης και τη σχέση που εγκαινιάστηκε μεταξύ τους στον Γολγοθά. Ο συμβολισμός της βυζαντινής εικονογραφίας της Αποκαθήλωσης αναδεικνύει τη διττή φύση του Χριστού: ενώ καταγράφει το ανθρώπινο πάθος και τον θάνατο, ταυτόχρονα προαναγγέλλει τη θεία δόξα της Ανάστασης.
Η τεχνική της απεικόνισης του θρήνου
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της τοιχογραφίας στο Νέρεζι είναι η λεπτή ισορροπία μεταξύ της έκφρασης του θρήνου και της διατήρησης της θεολογικής αξιοπρέπειας. Οι μορφές, παρά την έντονη συναισθηματική φόρτιση της στιγμής, διατηρούν μια εσωτερική συγκράτηση που προσδίδει στη σκηνή ιερατική μεγαλοπρέπεια. Η έκφραση του πόνου δεν εκδηλώνεται με υπερβολικές χειρονομίες ή παραμορφώσεις των προσώπων, αλλά με λεπτές κινήσεις και χειρονομίες που υποδηλώνουν το βάθος του συναισθήματος. Η καθέλκυση του νεκρού σώματος του Χριστού από τον σταυρό αποδίδεται με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλεί συγκίνηση χωρίς να μειώνει τη θεολογική σημασία του γεγονότος.
Η σχέση με άλλες παραστάσεις του Θείου Πάθους
Η Αποκαθήλωση στο Νέρεζι εντάσσεται στον ευρύτερο κύκλο των παραστάσεων του Θείου Πάθους που κοσμούν τον ναό. Λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος μεταξύ της Σταύρωσης και του Επιταφίου Θρήνου, αποτελώντας ενδιάμεσο σταθμό στη δραματική εξέλιξη των γεγονότων. Η σκηνή εντάσσεται οργανικά στο λειτουργικό πρόγραμμα του ναού, υπηρετώντας τόσο διδακτικούς όσο και λατρευτικούς σκοπούς. Η σχέση της με τις υπόλοιπες παραστάσεις του Πάθους δεν είναι μόνο αφηγηματική αλλά και εικαστική, καθώς μοιράζεται κοινά τεχνοτροπικά και συνθετικά χαρακτηριστικά, συμβάλλοντας στην ενότητα του εικονογραφικού προγράμματος. Η συγκεκριμένη απεικόνιση της αποκαθήλωσης του Χριστού έχει επηρεάσει μεταγενέστερες παραστάσεις του ίδιου θέματος, επιβεβαιώνοντας τη σημασία της στην εξέλιξη της βυζαντινής εικονογραφίας.
Τεχνοτροπία και Καλλιτεχνική Έκφραση
Χρωματική παλέτα και φωτισμός στη βυζαντινή τοιχογραφία
Η χρωματική διάρθρωση της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα της λεπτής χρωματικής αίσθησης που διέκρινε τους βυζαντινούς καλλιτέχνες. Κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί το βαθύ γαλάζιο του βάθους, που λειτουργεί ως πνευματικός καμβάς επί του οποίου αναπτύσσεται το δράμα της αποκαθήλωσης. Το γαλάζιο αυτό, σύμβολο της θείας διάστασης, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα υπερβατικότητας που υπενθυμίζει τον κοσμικό χαρακτήρα του γεγονότος. Σε αντίθεση με το γαλάζιο βάθος, το κόκκινο του σταυρού λειτουργεί ως οπτικό κέντρο βάρους της σύνθεσης, ενώ συμβολίζει το θείο αίμα που χύθηκε για τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Η αυγοτέμπερα που χρησιμοποιήθηκε στην τοιχογραφία επιτρέπει την επίτευξη λεπτών διαβαθμίσεων και φωτεινών αποχρώσεων, δημιουργώντας ένα οπτικό αποτέλεσμα όπου το χρώμα λειτουργεί ως φορέας πνευματικού φωτός.
Η απόδοση των μορφών και των ενδυμάτων
Οι ανθρώπινες μορφές στην τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης αποδίδονται με μια χαρακτηριστική ραδινότητα και επιμήκυνση που προσδίδει πνευματική διάσταση στα σώματα. Αυτή η στυλιζαρισμένη απόδοση των μορφών αποτελεί συνειδητή καλλιτεχνική επιλογή που εξυπηρετεί τόσο αισθητικούς όσο και θεολογικούς σκοπούς. Τα ενδύματα των μορφών δεν αποτελούν απλώς στοιχεία ρεαλισμού, αλλά συμμετέχουν ενεργά στη δομή της σύνθεσης: οι πτυχώσεις τους, αλλεπάλληλες και πυκνές, δημιουργούν έναν εσωτερικό ρυθμό που κατευθύνει το βλέμμα του θεατή και συμβάλλει στη συναισθηματική ένταση του έργου. Η αντίθεση μεταξύ του κόκκινου μανδύα της Θεοτόκου και του λευκού ενδύματος του Ιωάννη δημιουργεί ένα οπτικό δίπολο που πλαισιώνει τη σεπτή μορφή του Χριστού, ενώ η λεπτή γραμμή σχεδιασμού τους αποκαλύπτει την καλλιτεχνική δεξιοτεχνία του δημιουργού τους.
Η συναισθηματική διάσταση του έργου
Η τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι διακρίνεται για την έντονα συναισθηματική της διάσταση, αντανακλώντας μια τάση που αναπτύσσεται στη βυζαντινή τέχνη του 12ου αιώνα. Ο καλλιτέχνης κατορθώνει να συλλάβει τη λεπτή ισορροπία μεταξύ θεολογικής ευπρέπειας και ανθρώπινου πόνου. Οι χειρονομίες και οι στάσεις των μορφών – η Θεοτόκος που αγγίζει το πρόσωπο του Υιού της, ο Ιωάννης που φιλά το χέρι του, ο Νικόδημος που με προσοχή αφαιρεί τα καρφιά – αποτελούν εκφράσεις βαθιάς συναισθηματικής εμπλοκής. Ταυτόχρονα, η αξιοπρέπεια με την οποία τα πρόσωπα διαχειρίζονται το πάθος τους προσδίδει στο έργο μια διαχρονική ποιότητα που υπερβαίνει τον απλό συναισθηματισμό.
Η γραμμή ως βασικό εκφραστικό μέσο
Η γραμμή αποτελεί κυρίαρχο εκφραστικό μέσο στην τέχνη της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι. Οι μακριές, ρέουσες καμπύλες που σχηματίζουν τα σώματα της Θεοτόκου και του Ιωάννη δημιουργούν ένα οπτικό πλαίσιο που περιβάλλει το σώμα του Χριστού. Οι διασταυρούμενες διαγώνιες της σύνθεσης – η σκάλα, τα άκρα του Χριστού, οι στάσεις των μορφών – προσδίδουν δυναμισμό και εσωτερική κίνηση σε μια κατά τα άλλα στατική σκηνή. Η λεπτή, σχεδόν καλλιγραφική γραμμή που περιγράφει τα πρόσωπα και τις λεπτομέρειες των ενδυμάτων μαρτυρά την τεχνική αρτιότητα του καλλιτέχνη και την πνευματικότητα της βυζαντινής αισθητικής.
Ρυθμός και σύνθεση στην Αποκαθήλωση του Νέρεζι
Ο ρυθμός αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της σύνθεσης, εκδηλούμενος τόσο στην εναλλαγή των χρωματικών επιφανειών όσο και στη διάταξη των μορφών. Η κλιμάκωση των επιπέδων – από το κάτω μέρος της σύνθεσης με τον Νικόδημο, στο κεντρικό με το σώμα του Χριστού, και στο άνω με τον Ιωσήφ – δημιουργεί μια κατακόρυφη κίνηση που ενισχύει τη δραματική ένταση. Η τριγωνική διάταξη των κεφαλών της Θεοτόκου, του Χριστού και του Ιωάννη συνιστά ένα σταθερό οπτικό κέντρο που εξισορροπεί τις δυναμικές γραμμές της σύνθεσης. Η αρμονική ενορχήστρωση των διαφόρων στοιχείων – χρώμα, γραμμή, όγκος, διάταξη – μαρτυρά την υψηλή καλλιτεχνική συνείδηση που διακρίνει τη βυζαντινή τέχνη της κομνήνειας περιόδου και αναδεικνύει την Αποκαθήλωση του Νέρεζι σε έργο αναφοράς για τη μελέτη της μεσοβυζαντινής ζωγραφικής.
Επίλογος
Η τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα αριστουργήματα της βυζαντινής τέχνης που μαρτυρεί τη μετάβαση από την αυστηρή ιερατικότητα προς μια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Μέσα από τη λιτή σύνθεση, την εξαιρετική τεχνική και τη συναισθηματική ένταση, ο άγνωστος Κωνσταντινουπολίτης καλλιτέχνης κατόρθωσε να αποδώσει το βάθος του ανθρώπινου πόνου χωρίς να θυσιάσει τη θεολογική διάσταση του γεγονότος. Η καλλιτεχνική συμβολή της συγκεκριμένης τοιχογραφίας υπερβαίνει τα όρια της εποχής της, προσφέροντας μια διαχρονική μαρτυρία για τη δυνατότητα της τέχνης να συλλαμβάνει και να εκφράζει το βαθύτερο νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης και της πνευματικής της διάστασης. Η κομνήνεια αυτή τοιχογραφία παραμένει ένα αιώνιο τεκμήριο της εκφραστικής δύναμης και της πνευματικής βαθύτητας της βυζαντινής καλλιτεχνικής παράδοσης.
Συχνές Ερωτήσεις
Ποια είναι η ιστορική σημασία της τοιχογραφίας με την Αποκαθήλωση στο Νέρεζι;
Η τοιχογραφία αυτή αποτελεί σημαντικό ορόσημο στην εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης καθώς σηματοδοτεί τη μετάβαση προς μια πιο εκφραστική και συναισθηματική απόδοση των θρησκευτικών θεμάτων. Χρονολογημένη με ακρίβεια στο 1164, προσφέρει ένα αδιαμφισβήτητο χρονολογικό σημείο αναφοράς για τη μελέτη της κομνήνειας ζωγραφικής και τεκμηριώνει την ανάπτυξη νέων αισθητικών τάσεων που θα επηρεάσουν την μετέπειτα εξέλιξη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικονογραφίας.
Πώς διαφέρει η βυζαντινή απεικόνιση της Αποκαθήλωσης από δυτικές τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου;
Η βυζαντινή τοιχογραφική παράδοση της Αποκαθήλωσης διακρίνεται για την τελετουργική λιτότητα και την πνευματική της διάσταση, σε αντίθεση με τις δυτικές απεικονίσεις που συχνά τονίζουν περισσότερο τη ρεαλιστική και δραματική πλευρά του γεγονότος. Στο Νέρεζι, παρατηρούμε μια αφαιρετική, σχεδόν υπερβατική προσέγγιση του χώρου, με έμφαση στις συμβολικές σχέσεις των μορφών και την πνευματική σημασία της σκηνής, ενώ διατηρείται μια εσωτερική συγκράτηση στην έκφραση του πόνου.
Ποια τεχνικά χαρακτηριστικά κάνουν ξεχωριστή την τοιχογραφία του Χριστού στην Αποκαθήλωση του Νέρεζι;
Η εξαιρετική γραμμική ποιότητα, η λεπτή χρωματική κλίμακα με κυρίαρχο το γαλάζιο βάθος, και η ραδινότητα των μορφών αποτελούν διακριτικά γνωρίσματα αυτής της τοιχογραφίας. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η δεξιοτεχνική απόδοση των πτυχώσεων των ενδυμάτων, που δημιουργούν έναν εσωτερικό ρυθμό, καθώς και η λεπτή ισορροπία μεταξύ της γεωμετρικής οργάνωσης της σύνθεσης και της συναισθηματικής έντασης των προσώπων που συμμετέχουν στη σκηνή.
Πώς αποτυπώνεται η συναισθηματική διάσταση στις τοιχογραφίες της Αποκαθήλωσης;
Στην τοιχογραφία του Νέρεζι, η συναισθηματική διάσταση αποτυπώνεται μέσω των λεπτών χειρονομιών και της στάσης των σωμάτων παρά με εκφράσεις προσώπων. Η Θεοτόκος που αγκαλιάζει και φιλά το πρόσωπο του Υιού της, ο Ιωάννης που ασπάζεται το χέρι του, η προσεκτική κίνηση του Νικόδημου που αφαιρεί τα καρφιά – όλα αυτά αποδίδουν με διακριτικότητα το βάθος του ανθρώπινου πόνου, διατηρώντας παράλληλα την θεολογική αξιοπρέπεια της σκηνής.
Ποιος ήταν ο ρόλος των χρωμάτων στις βυζαντινές τοιχογραφίες της Αποκαθήλωσης του Χριστού;
Τα χρώματα στη βυζαντινή τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης λειτουργούν όχι μόνο αισθητικά αλλά και συμβολικά. Το γαλάζιο του βάθους συμβολίζει τον ουράνιο, πνευματικό κόσμο, το κόκκινο του σταυρού και του μανδύα της Θεοτόκου παραπέμπει στο θείο πάθος και το βασιλικό αξίωμα, ενώ το λευκό του ενδύματος του Ιωάννη υποδηλώνει την αγνότητα και το πνευματικό φως. Η χρωματική αυτή οργάνωση συμβάλλει καθοριστικά στη δημιουργία της ιδιαίτερης ατμόσφαιρας και του συμβολικού βάθους της σκηνής.
Τι γνωρίζουμε για τον καλλιτέχνη που δημιούργησε τη συγκεκριμένη τοιχογραφία της Αποκαθήλωσης;
Παρότι δεν γνωρίζουμε το όνομα του δημιουργού της τοιχογραφίας της Αποκαθήλωσης στο Νέρεζι, τα στοιχεία μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για έναν ιδιαίτερα ταλαντούχο Κωνσταντινουπολίτη ζωγράφο. Η τεχνική αρτιότητα, η καλλιτεχνική ευαισθησία και η βαθιά κατανόηση της θεολογικής διάστασης του θέματος μαρτυρούν έναν καλλιτέχνη υψηλής παιδείας και δεξιοτεχνίας, πιθανότατα συνδεδεμένο με τα αυτοκρατορικά εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης της κομνήνειας περιόδου.
Βιβλιογραφία
- Κορδής, Γιώργος. 2009. Αυγοτεμπερα με υποζωγραφιση: το χρωμα ως φως στη βυζαντινη ζωγραφικη. Αθήνα.
- Κουμπαράκη-Πανσελήνου, Ναυσικά. 2000. Βυζαντινή ζωγραφική: η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της. Αθήνα.
- Powell, Amy Knight. 2012. Depositions: Scenes from the Late Medieval Church and the Modern Museum. New York.
- Rory, Naismith and Martin Allen. 2016. Early Medieval Monetary History: Studies in Memory of Mark Blackburn. London.
- Vasilakē, Maria. 2002. Byzantine icons: art, technique and technology. Athens.
- Wessel, Klaus. 1967. Die byzantinische Emailkunst: Vom 5. bis 13. Jahrhundert. Recklinghausen.
- Zampelios, Spyridōn. 1852. Griechenlands Volkslieder. Athens.
