Ο Άγγελος της Δευτέρας Παρουσίας, μια σπάνια βυζαντινή νωπογραφία (1291/92-1315) που κοσμεί τον νάρθηκα της Μητρόπολης του Μυστρά.
Τίτλος: Άγγελος της Δευτέρας Παρουσίας
Καλλιτέχνης: Άγνωστος
Είδος: Τοιχογραφία
Χρονολογία: 1291/92-1315
Υλικά: Νωπογραφία (fresco)
Τοποθεσία: Νάρθηκας Μητρόπολης, Μυστράς, Ελλάδα
Στην καρδιά της καστροπολιτείας του Μυστρά, στον νάρθηκα της Μητρόπολης του Αγίου Δημητρίου, στέκει σιωπηλός μάρτυρας μιας περασμένης δόξας και βαθιάς πίστης ένας άγγελος. Δεν είναι ένας τυχαίος άγγελος, αλλά μια μορφή συνδεδεμένη άρρηκτα με την εσχατολογία της χριστιανικής πίστης: ο Άγγελος της Δευτέρας Παρουσίας. Αυτή η εξαιρετική νωπογραφία, φιλοτεχνημένη μεταξύ 1291/92 και 1315, αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης και μεγαλόπρεπης σύνθεσης της Δευτέρας Παρουσίας που καλύπτει τη θολωτή οροφή και τους τοίχους του νάρθηκα. Η σκηνή, με τον Δίκαιο Κριτή, την Ετοιμασία του Θρόνου, την ανάσταση των νεκρών και τις παραστάσεις Κολάσεως και Παραδείσου, είχε σκοπό να προετοιμάσει τους πιστούς για την τελική κρίση. Μέσα σε αυτό το επιβλητικό σύνολο, ο συγκεκριμένος άγγελος, που εικονίζεται στη δεξιά παραστάδα της εισόδου, ξεχωρίζει. Στέκεται σε στάση εγρήγορσης, διαβάζοντας από ένα μεγάλο, ανοιχτό βιβλίο τοποθετημένο σε ένα κομψό αναλόγιο. Αυτή η μορφή, ο ουράνιος αναγνώστης, είναι σχετικά σπάνια στην εικονογραφία της Δευτέρας Παρουσίας, καθιστώντας τη συγκεκριμένη τοιχογραφία στη Μητρόπολη του Μυστρά (Orthodoxos Ekklēsia tēs Hellados et al.) αντικείμενο μελέτης και θαυμασμού. Η λεπτότητα της μορφής, η αβρότητα και ο ρυθμός που προσδίδει το σηκωμένο φτερό συνθέτουν ένα αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης, προσκαλώντας μας να ανακαλύψουμε τα βαθύτερα νοήματά του.
Το πρόσωπο του Αγγέλου της Κρίσεως με το χρυσό φωτοστέφανο. Παρατηρήστε την εκφραστικότητα και τη λεπτότητα της βυζαντινής τεχνοτροπίας στη Μητρόπολη Μυστρά.
Η Τοιχογραφία του Αγγέλου της Κρίσεως στη Μητρόπολη Μυστρά
Περνώντας το κατώφλι της Μητρόπολης του Αγίου Δημητρίου στον Μυστρά, ο επισκέπτης εισέρχεται σε έναν χώρο όπου η τέχνη και η πίστη συνυπάρχουν αιώνες τώρα. Εδώ, στον νάρθηκα, ξεδιπλώνεται μια από τις πιο εντυπωσιακές απεικονίσεις της Δευτέρας Παρουσίας στη βυζαντινή τέχνη, και κεντρικό ρόλο σε αυτήν παίζει ο Άγγελος που εξετάζουμε.
Η Τοποθέτηση της Τοιχογραφίας στον Νάρθηκα
Η μορφή του Αγγέλου της Δευτέρας Παρουσίας δεν βρίσκεται σε τυχαίο σημείο. Κοσμεί τη δεξιά παραστάδα (τον πεσσό δηλαδή που πλαισιώνει την πόρτα) της δυτικής εισόδου του νάρθηκα. Ακριβώς απέναντί του, στην αριστερή παραστάδα, εικονίζεται ένας άλλος άγγελος, επίσης με ανοιχτό βιβλίο, αν και λιγότερο καλά διατηρημένος. Η τοποθέτησή τους εκατέρωθεν της εισόδου είναι συμβολική, καθώς λειτουργούν σαν ουράνιοι φρουροί που υποδέχονται (ή προειδοποιούν) τους πιστούς για την κρίση που έρχεται καθώς εισέρχονται στον κυρίως ναό. Η μορφή στέκεται κάτω από την απεικόνιση της Ετοιμασίας του Θρόνου, που δεσπόζει στη δυτική πλευρά της καμάρας του νάρθηκα.
Η Ευρύτερη Απεικόνιση της Δευτέρας Παρουσίας
Ο Άγγελος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας πολύ μεγαλύτερης και πολυπρόσωπης σύνθεσης. Ολόκληρη η θολωτή οροφή και οι τοίχοι του νάρθηκα καλύπτονται από σκηνές της Δευτέρας Παρουσίας (Ryan). Κεντρική μορφή είναι ο Χριστός ως Δίκαιος Κριτής, περιτριγυρισμένος από αγγέλους και αποστόλους. Γύρω του απεικονίζονται η Ανάσταση των νεκρών, με τη γη και τη θάλασσα να αποδίδουν τους νεκρούς τους, τα φρικτά βασανιστήρια των κολασμένων σε αντιπαράθεση με την γαλήνη του Παραδείσου, και φυσικά, η Ετοιμασία του Θρόνου. Ολόκληρη η παράσταση λειτουργεί ως μια οπτική υπενθύμιση και προτροπή προς τους πιστούς να ζουν ενάρετα, αναλογιζόμενοι την τελική κρίση. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες με τις λέξεις: Εικονογραφία Δευτέρας Παρουσίας Βυζάντιο).
Μαρτυρίες Ιστορίας: Η Κτητορική Επιγραφή
Την ιστορική αφετηρία για τις τοιχογραφίες του νάρθηκα μας δίνει μια πολύτιμη μαρμάρινη επιγραφή. Χαραγμένη στη νότια εξωτερική πλευρά του νάρθηκα, στα δυτικά, η επιγραφή αναφέρει ως κτήτορα τον τότε μητροπολίτη Λακεδαιμονίας, Νικηφόρο Μοσχόπουλο, και χρονολογείται στο έτος 1291/92. Η επιγραφή κλείνει με μια ευχή και προτροπή προς τους διερχόμενους πιστούς, καλώντας τους να εύχονται να σταθούν στα δεξιά του Κριτή, μαζί με τα «πρόβατα», κατά την Ημέρα της Κρίσεως, συνδέοντας άμεσα την κτητορική πράξη με το εσχατολογικό περιεχόμενο των τοιχογραφιών.
Η Χρονολόγηση του Έργου και ο Μητροπολίτης Νικηφόρος
Ο Νικηφόρος Μοσχόπουλος διετέλεσε μητροπολίτης Λακεδαιμονίας από το 1288 έως περίπου το 1315. Η κτητορική επιγραφή του 1291/92 θέτει ένα σαφές terminus post quem (δηλαδή, το νωρίτερο δυνατό όριο) για τη δημιουργία των τοιχογραφιών του νάρθηκα. Οι μελετητές συμφωνούν ότι οι νωπογραφίες δεν πρέπει να απέχουν χρονικά πολύ από την χάραξη της επιγραφής, πιθανότατα ολοκληρώθηκαν λίγο μετά ή πάντως κατά τη διάρκεια της αρχιερατείας του Μοσχόπουλου, δηλαδή έως το 1315. Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την αρχή της μεγάλης ακμής του Μυστρά.
Η Μοναδική Εικονογραφία του Αγγέλου Αναγνώστη
Αυτό που καθιστά τους αγγέλους στις παραστάδες της Μητρόπολης ιδιαίτερα ενδιαφέροντες είναι ο συγκεκριμένος ρόλος τους: διαβάζουν τα βιβλία της ζωής (Αποκ. 20:12), όπου είναι καταγεγραμμένες οι πράξεις των ανθρώπων, εν όψει της κρίσης. Αυτή η απεικόνιση δύο αγγέλων-αναγνωστών εκατέρωθεν της εισόδου, ως μέρος της Δευτέρας Παρουσίας, θεωρείται αρκετά σπάνια. Παρόμοια θεματολογία συναντάμε στο παρεκκλήσι της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, όμως εκεί οι δύο άγγελοι με τα βιβλία στέκονται δίπλα στον Κριτή και φορούν βασιλικά ενδύματα. Στον Μυστρά, ο άγγελος λειτουργεί ως προ-άγγελος της κρίσης του Χριστού (Cramer), ένας ουράνιος γραφέας που αποκαλύπτει τα πεπραγμένα, δίνοντας έμφαση στην ατομική ευθύνη ενώπιον του Θεού.
Καλλιτεχνική Ανάλυση και Συμβολισμός της Νωπογραφίας
Πέρα από την ιστορική και θεολογική της σημασία, η τοιχογραφία του Αγγέλου της Δευτέρας Παρουσίας στη Μητρόπολη του Μυστρά αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα της βυζαντινής τέχνης της εποχής. Η καλλιτεχνική της αρτιότητα, η τεχνική και ο συμβολισμός της την καθιστούν ένα έργο που αξίζει προσεκτικής ανάλυσης.
Η Τεχνική της Νωπογραφίας και η Παλαιολόγεια Τέχνη
Το έργο είναι φιλοτεχνημένο με την τεχνική της νωπογραφίας (fresco), όπου τα χρώματα εφαρμόζονται σε νωπό ακόμη σοβά, επιτρέποντας στη χρωστική να διεισδύσει βαθιά και να γίνει ένα με τον τοίχο. Αυτή η τεχνική εξασφαλίζει μεγάλη αντοχή στον χρόνο, όπως αποδεικνύεται από την καλή κατάσταση διατήρησης του δεξιού αγγέλου. Καλλιτεχνικά, εντάσσεται στο ευρύτερο ρεύμα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, μιας περιόδου μεγάλης καλλιτεχνικής άνθησης στο Βυζάντιο, παρά την πολιτική παρακμή. Οι Βυζαντινές τοιχογραφίες της περιόδου αυτής, και ειδικά στον Μυστρά, χαρακτηρίζονται από μια νέα αίσθηση του όγκου, της κίνησης και της έκφρασης (Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία).
Οπτική Ανάλυση: Χρώματα, Σχέδιο και Φως
Παρατηρώντας την εικόνα προσεκτικά, σχεδόν νιώθεις την υφή του σοβά κάτω από το χρώμα. Η χρωματική παλέτα, αν και επηρεασμένη από το πέρασμα του χρόνου, διατηρεί μια αρχοντιά. Κυριαρχούν οι γαιώδεις τόνοι, τα καφέ, οι ώχρες, και το σκούρο μπλε του φόντου, που δημιουργούν μια ατμόσφαιρα σοβαρότητας και μυστηρίου. Το χρυσό χρώμα, που χρησιμοποιείται στο φωτοστέφανο, στο περίτεχνο αναλόγιο και στις λεπτομέρειες του βιβλίου, προσδίδει λάμψη και τονίζει την ιερότητα της σκηνής. Το σχέδιο είναι δυναμικό και συγχρόνως κομψό. Οι πινελιές, αν μπορούσαμε να τις δούμε από κοντά, θα αποκάλυπταν την δεξιοτεχνία του άγνωστου καλλιτέχνη στην απόδοση της πτυχολογίας του ενδύματος και των φτερών. Ο τρόπος που πέφτει το φως (όπως τον φανταζόμαστε στον αρχικό χώρο του νάρθηκα, ίσως από κάποιο παράθυρο ή από κεριά) θα τόνιζε δραματικά τον όγκο της μορφής και τις γυαλιστερές επιφάνειες του χρυσού.
Η Μορφή του Αγγέλου: Στάση, Κίνηση και Έκφραση
Ο άγγελος απεικονίζεται σε μια στάση γεμάτη ζωντάνια και εγρήγορση. Δεν είναι μια στατική, ανέκφραστη μορφή. Το σώμα του είναι λυγερό, με μια ελαφρά κλίση, σαν να έχει μόλις σταματήσει για να διαβάσει ή σαν να ετοιμάζεται να συνεχίσει την ουράνια αποστολή του. Το δεξί του φτερό, μεγάλο και σηκωμένο, διαγράφεται δυναμικά στο σκούρο φόντο, προσδίδοντας έναν έντονο ρυθμό και μια αίσθηση κίνησης προς τα πάνω και δεξιά. Αυτό το στοιχείο, σε συνδυασμό με την αβρότητα της μορφής και την προσεγμένη απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου, δημιουργεί μια αίσθηση ουράνιας χάρης. Το βλέμμα του, αν και κάπως φθαρμένο, φαίνεται σοβαρό και προσηλωμένο στο έργο του.
Ο Συμβολισμός του Βιβλίου και του Αναλογίου
Το κεντρικό στοιχείο της παράστασης είναι το μεγάλο, ορθάνοιχτο βιβλίο που κρατά ο άγγελος. Συμβολίζει το “Βιβλίο της Ζωής” ή τα βιβλία όπου καταγράφονται οι πράξεις των ανθρώπων, σύμφωνα με την Αποκάλυψη του Ιωάννη. Η ανάγνωσή του από τον άγγελο την ώρα της Κρίσης υποδηλώνει την αποκάλυψη των πάντων ενώπιον του Θεού και την αμερόληπτη κρίση με βάση τα έργα του καθενός. Το ίδιο το αναλόγιο, πάνω στο οποίο στηρίζεται το βιβλίο, είναι ασυνήθιστα περίτεχνο και βαρύτιμο, πιθανώς για να τονίσει την σπουδαιότητα του περιεχομένου του βιβλίου. Είναι χρυσογραμμένο, με κομψό σχεδιασμό, προσδίδοντας επισημότητα στη σκηνή. (Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για την τεχνική με τη φράση: Μεσαιωνική Βυζαντινή νωπογραφία). Η εξέλιξη της Βυζαντινής νωπογραφίας στην Ελλάδα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον (Skawran).
Η Εμπειρία Θέασης και η Σημασία του Έργου
Στεκόμενος νοερά μπροστά σε αυτή την τοιχογραφία, σχεδόν 700 χρόνια μετά τη δημιουργία της, δεν μπορείς παρά να νιώσεις δέος. Η μορφή του αγγέλου, παρά τις φθορές, διατηρεί τη δύναμη και την επιβλητικότητά της. Η λεπτομέρεια στο αναλόγιο, οι πτυχώσεις του ιματίου, η κίνηση του φτερού, όλα σε καλούν να τα παρατηρήσεις ξανά και ξανά. Φαντάζομαι τους πιστούς της εποχής, περνώντας από αυτό το σημείο καθώς έμπαιναν στη Μητρόπολη, να νιώθουν το βλέμμα του αγγέλου πάνω τους, μια διαρκής υπενθύμιση της ευθύνης τους και της τελικής κρίσης. Ακόμη και σήμερα, ως επισκέπτης ή μελετητής, η επαφή με αυτό το έργο είναι μια ισχυρή εμπειρία, μια γέφυρα με το παρελθόν και μια πρόσκληση για περισυλλογή.
Επίλογος
Η τοιχογραφία του Αγγέλου της Δευτέρας Παρουσίας στον νάρθηκα της Μητρόπολης του Μυστρά είναι πολύ περισσότερα από μια απλή θρησκευτική απεικόνιση. Αποτελεί ένα σπάνιο εικονογραφικό θέμα, εκτελεσμένο με την καλλιτεχνική μαεστρία της παλαιολόγειας περιόδου, ενσωματώνοντας βαθύ θεολογικό συμβολισμό και ιστορική σημασία. Η μορφή του ουράνιου αναγνώστη, που στέκει σε εγρήγορση με το βιβλίο της ζωής ανοιχτό, λειτουργεί ως μια διαχρονική υπενθύμιση της τελικής κρίσης και της ατομικής ευθύνης. Η μελέτη της μας ταξιδεύει στην ακμάζουσα καστροπολιτεία του Μυστρά, αποκαλύπτοντας πτυχές της τέχνης, της πίστης και της ζωής των ανθρώπων που τη δημιούργησαν και τη θαύμαζαν. Παραμένει ένα πολύτιμο κειμήλιο, που προσκαλεί τον σύγχρονο θεατή σε περισυλλογή και θαυμασμό.
Λεπτομέρεια της τοιχογραφίας του Μυστρά: Ο Άγγελος της Κρίσεως, προσηλωμένος στην ανάγνωση του Βιβλίου της Ζωής, ένα αριστούργημα παλαιολόγειας τέχνης.
Συχνές Ερωτήσεις
Τι ακριβώς παριστάνει ο Άγγελος της Δευτέρας Παρουσίας του Μυστρά;
Η συγκεκριμένη τοιχογραφία απεικονίζει έναν από τους αγγέλους που, σύμφωνα με την Αποκάλυψη, διαβάζουν τα βιβλία με τις πράξεις των ανθρώπων κατά την Ημέρα της Κρίσης. Δεν είναι ο Χριστός Κριτής, αλλά ένας ουράνιος λειτουργός που συμμετέχει στη διαδικασία της Δευτέρας Παρουσίας, κρατώντας ανοιχτό το βιβλίο πάνω σε ένα περίτεχνο αναλόγιο, έτοιμος να αποκαλύψει τα πεπραγμένα.
Γιατί θεωρείται σπάνια αυτή η απεικόνιση του Αγγέλου;
Η απεικόνιση δύο αγγέλων που διαβάζουν τα βιβλία της ζωής, τοποθετημένων συμμετρικά στις παραστάδες της εισόδου ενός ναού ως μέρος της σκηνής της Τελικής Κρίσης, δεν είναι συνηθισμένη στη βυζαντινή εικονογραφία. Αν και υπάρχουν παραδείγματα αγγέλων με βιβλία κοντά στον Κριτή (όπως στη Μονή της Χώρας), η συγκεκριμένη σύνθεση στον Μυστρά θεωρείται αρκετά ιδιαίτερη.
Ποιος ήταν ο Νικηφόρος Μοσχόπουλος που συνδέεται με την τοιχογραφία;
Ο Νικηφόρος Μοσχόπουλος ήταν ο Μητροπολίτης Λακεδαιμονίας (με έδρα τον Μυστρά) από το 1288 έως περίπου το 1315. Ήταν λόγιος και βιβλιόφιλος, και θεωρείται ο κτήτορας του νάρθηκα της Μητρόπολης, όπως μαρτυρά η επιγραφή του 1291/92. Η αρχιερατεία του συμπίπτει με την περίοδο δημιουργίας αυτής της σημαντικής τοιχογραφίας του αγγελιοφόρου της Κρίσης.
Σε ποια καλλιτεχνική περίοδο ανήκει ο Άγγελος της Κρίσεως;
Η νωπογραφία χρονολογείται στα τέλη του 13ου ή στις αρχές του 14ου αιώνα (1291/92-1315) και εντάσσεται στην καλλιτεχνική περίοδο της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από ανανέωση της βυζαντινής τέχνης, με έμφαση στην κίνηση, τον όγκο, την εκφραστικότητα των μορφών και μια πιο κλασικίζουσα αισθητική, στοιχεία που διακρίνονται και στη μορφή αυτού του Αγγέλου.
Ποια η σημασία του βιβλίου που κρατά ο Άγγελος της Τελικής Κρίσης;
Το ανοιχτό βιβλίο είναι το κεντρικό συμβολικό στοιχείο. Αντιπροσωπεύει τα ουράνια βιβλία όπου είναι καταγεγραμμένες όλες οι πράξεις, οι σκέψεις και οι λόγοι των ανθρώπων κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η ανάγνωσή τους από τον Άγγελο κατά τη Δευτέρα Παρουσία συμβολίζει την αποκάλυψη της αλήθειας και την αμερόληπτη βάση πάνω στην οποία θα γίνει η τελική κρίση από τον Χριστό.
Βιβλιογραφία
- Cramer, John Anthony. Catenæ græcorum patrum in novum testamentum. Vol. 8, E Typographeo Academico, 1844.
- Orthodoxos Ekklēsia tēs Hellados. Hiera Mētropolis Monemvasias kai Spartēs. Mouseio Ekklesiastikēs Technēs, and Theocharēs Mich Provatakēs. Thēsauroi kai keimēlia Museiu Ekkelēsiastikēs Technēs Hieras Mētropoleos Monemvasias kai Spartēs. Hiera Mētropolis Monemvasias kai Spartēs, 1998.
- Ryan, Michael A. A Companion to the Premodern Apocalypse. Brill, 2016.
- Skawran, Karin M. The Development of Middle Byzantine Fresco Painting in Greece. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1982.
- Wulff, Oskar. Altchristliche und byzantinische Kunst. Akademische Verlagsgesellschaft Athenaion, 1916.
- Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία (Athens, Greece). Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Per. 4, vol. 27, Η Εταιρεία, 2006.
