Η νομική θέση του Χριστιανισμού στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ. χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα. Αν και δεν υπήρχε συγκεκριμένος νόμος εναντίον των Χριστιανών, οι διωγμοί ξεκίνησαν επί Νέρωνα και συνεχίστηκαν περιοδικά μέχρι τις αρχές του 4ου αιώνα. Αρχικά θεωρούμενοι Ιουδαϊκή αίρεση, οι Χριστιανοί εξαιρούνταν από την υποχρέωση συμμετοχής στη ρωμαϊκή κρατική θρησκεία. Ωστόσο, καθώς ο Χριστιανισμός απομακρύνθηκε από τον Ιουδαϊσμό, οι σχέσεις επιδεινώθηκαν.
Επιφανείς Εβραίοι στη Ρώμη πιθανώς συνέβαλαν στην ολοένα αρνητικότερη άποψη των αρχών για τον Χριστιανισμό. Χωρίς καθορισμένο νομικό καθεστώς, οι Χριστιανοί ήταν ευάλωτοι σε ευρείες ερμηνείες των υπαρχόντων νόμων κατά των παράνομων ενώσεων. Οι κατηγορίες για εγκλήματα συχνά ήταν αόριστες ή βασισμένες σε φήμες.
Οι χαρακτηρισμοί του Χριστιανισμού ως “απεχθούς”, “νέας” ή “ξένης” δεισιδαιμονίας αμφισβητούσαν τη νομιμότητά του και δικαιολογούσαν διωγμούς χωρίς ειδικά διατάγματα. Έτσι, οι Χριστιανοί διώκονταν κυρίως για την ομολογία του ονόματος του Χριστού παρά για αποδεδειγμένα εγκλήματα.
Οι Πρώτοι Διωγμοί υπό τον Νέρωνα
Ο πρώτος τεκμηριωμένος διωγμός των Χριστιανών έγινε υπό τον Νέρωνα το 64 μ.Χ. μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά της Ρώμης. Αν και ο Νέρωνας προφανώς χρησιμοποίησε τους Χριστιανούς ως αποδιοπομπαίους τράγους, ο ιστορικός Τάκιτος επισημαίνει ότι θεωρούνταν “μισανθρώποι. Ομοίως, ο Πλίνιος ο Νεότερος αποκάλεσε τον Χριστιανισμό “απεχθή δεισιδαιμονία”.
Ο Σουητώνιος τον κατηγόρησε ως “νέα και επικίνδυνη δεισιδαιμονία”. Αυτή η εχθρική άποψη δικαιολόγησε τους διωγμούς χωρίς συγκεκριμένες κατηγορίες. Αν και κάποιοι Χριστιανοί κατηγορήθηκαν για γενικά εγκλήματα, ακόμη και ο επίσημος Πλίνιος συνέδεσε τους διωγμούς με το καθεστώς του Χριστιανισμού ως απαγορευμένης αίρεσης παρά με ποινικές πράξεις. Χωρίς νομική αναγνώριση, η άρνηση των Χριστιανών να λατρεύουν τους Ρωμαίους θεούς ή τον αυτοκράτορα τους καθιστούσε στόχους.
Ωστόσο, οι διωγμοί ήταν τοπικοί παρά αυτοκρατορικοί. Παρόλα αυτά, η “Νερωνιανή Πολιτική” του Τερτυλλιανού δείχνει ότι οι ενέργειες του Νέρωνα εδραίωσαν ένα ανεπίσημο πρότυπο αντιχριστιανικών στάσεων μεταξύ μεταγενέστερων αυτοκρατόρων.
Νομική Βάση για τους Διωγμούς
Κατά τους δύο πρώτους αιώνες μ.Χ., το καθεστώς του Χριστιανισμού ως παράνομης “δεισιδαιμονίας” και όχι νόμιμης θρησκείας επέτρεψε τους διωγμούς χωρίς ειδικά διατάγματα. Οι Χριστιανοί θεωρούνταν μέλη μιας επικίνδυνης “νέας” αίρεσης που υπονόμευε την κοινωνική τάξη. Εξού και ο Τάκιτος τους περιέγραψε ως “μισανθρώπους”.
Κατηγορίες για αόριστα εγκλήματα όπως αιμομιξία ή κανιβαλισμό προέκυψαν από φήμες για τις χριστιανικές τελετές. Σοβαρότερα, η άρνηση των Χριστιανών να λατρεύουν τους Ρωμαίους θεούς και τον αυτοκρατορικό θεσμό θεωρήθηκε ανέντιμη ή ακόμη και προδοτική.
Ωστόσο, οι πρώιμοι διωγμοί δεν βασίστηκαν επισήμως σε κατηγορίες ιεροσυλίας ή προδοσίας κατά Χριστιανών που αρνούνταν να λατρεύσουν τον αυτοκράτορα. Μάλλον, οι αρχές συνδέσανε τους διωγμούς των Χριστιανών με την απαγόρευση παράνομων ενώσεων. Οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι δίωξαν Χριστιανούς για συμμετοχή σε απαγορευμένη αίρεση παρά για αποδεδειγμένη στάση ή άλλα εγκλήματα. Οι τοπικοί άρχοντες είχαν περιθώριο να εφαρμόζουν αυστηρά τους νόμους κατά των συναθροίσεων εναντίον αυτής της μισητής πίστης χωρίς νέες αυτοκρατορικές πολιτικές.
Χριστιανοί οι Υπερασπιστές
Οι πρώιμοι Χριστιανοί απολογητές όπως ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας απάντησαν στις Ρωμαϊκές κατηγορίες στα γραπτά τους. Ισχυρίστηκαν ότι ο Χριστιανισμός δεν ήταν νέος, αλλά η εκπλήρωση της αρχαίας Εβραϊκής προφητείας. Μερικοί υποστήριξαν ότι η καταγωγή του ήταν ακόμη παλαιότερη από την Ελληνική φιλοσοφία και τη Ρωμαϊκή θρησκεία. Οι απολογητές τόνισαν την ευσεβή ηθική των Χριστιανών και την έλλειψη εγκληματικής δραστηριότητας σε αντίθεση με τις άσεμνες δημόσιες κατηγορίες. Πολλές απολογίες ζητούσαν από τους αυτοκράτορες να σταματήσουν τους άδικους διωγμούς. Ο νομικός Τερτυλλιανός υποστήριξε ότι το να είναι κανείς Χριστιανός δεν ήταν αυτό καθαυτό έγκλημα και δεν έπρεπε να τιμωρείται.
Οι απολογητές εξήγησαν επίσης τους λόγους των Χριστιανών για την απόρριψη των Ρωμαίων θεών και της αυτοκρατορικής λατρείας, ενώ παρέμεναν πιστοί υπήκοοι που προσεύχονταν για την ευημερία του αυτοκράτορα.
Μερικοί κατηγόρησαν την Εβραϊκή ζήλια για τους διωγμούς των Χριστιανών. Συνολικά, αυτές οι υπερασπίσεις στόχευαν στη νομική αναγνώριση του Χριστιανισμού ως νόμιμου αρχαίου συστήματος πίστης παρά επικίνδυνης νέας αίρεσης. Η χορήγηση νομικού καθεστώτος στον Χριστιανισμό θεωρήθηκε απαραίτητη για να τερματιστούν οι διωγμοί που βασίζονταν στη θρησκευτική ταυτότητα.
Εξελισσόμενο Νομικό Καθεστώς και Σποραδικοί Διωγμοί
Ενώ οι απολογητές υποστήριζαν την υπόθεσή τους στους αυτοκράτορες, το νομικό καθεστώς του Χριστιανισμού παρέμεινε αβέβαιο κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα. Η έλλειψη καθορισμένων πολιτικών δημιούργησε μια ad hoc προσέγγιση στους διωγμούς που ποίκιλε σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Μερικοί αυτοκράτορες δίωξαν ενεργά τους Χριστιανούς, ενθαρρύνοντας τους αξιωματούχους να τους διώκουν.
Αλλά άλλοι αυτοκράτορες αποθάρρυναν ή απαγόρευαν τους τοπικούς διωγμούς, δίνοντας σημασία στις χριστιανικές υπερασπίσεις. Οι πρακτικές εξελίχθηκαν, με θυσία στους Ρωμαίους θεούς ή τον αυτοκράτορα να απαιτείται ολοένα περισσότερο τον 3ο αιώνα για να αποδειχθεί η πίστη και να αναγκαστούν οι Χριστιανοί να απαρνηθούν δημόσια την αποκλειστική τους πίστη. Ο διωγμός μεγάλωσε καθώς ο Χριστιανισμός επεκτάθηκε σε όλες τις τάξεις.
Ωστόσο, δεν υπήρχε ακόμη επιβολή σε όλη την αυτοκρατορία. Λόγω της αποκεντρωμένης φύσης του Ρωμαϊκού νομικού συστήματος, πολλά εξαρτιόνταν από την προθυμία των τοπικών αξιωματούχων να στοχοποιούν τους Χριστιανούς ως αναγνωρισμένη αίρεση που αρνείται τη Ρωμαϊκή θρησκεία. Οι σποραδικοί διωγμοί συνεχίστηκαν με βάση τη χριστιανική προσήλωση σε μια παράνομη θρησκεία παρά αποδεδειγμένα ατομικά εγκλήματα. Μόνο με το Διάταγμα των Μεδιολάνων του Κωνσταντίνου το 313 ο Χριστιανισμός απέκτησε πλήρη νομική αναγνώριση και ανοχή σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Συνοπτικά, το ασαφές νομικό καθεστώς του Χριστιανισμού τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ. οδήγησε σε περιοδικούς διωγμούς κάτω από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ως μια αναγνωρισμένη νέα πίστη που θεωρούνταν επικίνδυνη, ο Χριστιανισμός ήταν ευάλωτος σε δίωξη βάσει των υπαρχόντων νόμων κατά των παράνομων ενώσεων. Ωστόσο, δεν υπήρχαν καθολικές πολιτικές ή συνεπής επιβολή, όπως αποδεικνύεται από περιόδους σχετικής ανοχής.
Οι διώξεις βασίζονταν περισσότερο στην ομολογία του ονόματος του Χριστού αυτής καθαυτής παρά σε αποδεδειγμένες εγκληματικές πράξεις. Οι διωγμοί επεκτάθηκαν με την ανάπτυξη του Χριστιανισμού αλλά παρέμειναν σποραδικοί και τοπικοί. Ενώ οι απολογητές επιχειρηματολογούσαν κατά των παρερμηνειών και υπέρ της ανοχής, ο Χριστιανισμός στερούνταν επίσημης αυτοκρατορικής αναγνώρισης ως νόμιμη θρησκεία.